Διαβάσαμε :: «Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί», της Όλγκα Τοκάρτσουκ | Εκδ. Καστανιώτη

Mια φορά και πολλούς καιρούς, ήταν το Αρχέγονο. Τι είναι όμως το Αρχέγονο; Είχα κι εγώ την ίδια απορία διαβάζοντας τον τίτλο του τρίτου (πρώτου μεταφρασμένου στα ελληνικά) βιβλίου της, βραβευμένης με Νόμπελ Λογοτεχνίας 2018, Όλγκα Τοκάρτσουκ. Το Αρχέγονο λοιπόν, είναι ένας μυθικός τόπος, μικρός, ελάχιστος...

Για να διασχίσει κανείς με γρήγορα βήματα το Αρχέγονο απ' τον βορρά στον νότο, χρειάζεται μια ώρα. Το ίδιο για να το διασχίσει απ' την ανατολή στη δύση. Αν πάλι κανείς θελήσει να τριγυρίσει απ' άκρη σε άκρη το Αρχέγονο με την ησυχία του, παρατηρώντας προσεκτικά και με περίσκεψη το καθετί, θα του πάρει μια ημέρα. Απ' το πρωί ως το βράδυ.

Όμως το Αρχέγονο βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος και τα όρια του, στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, τα φυλάνε οι τέσσερις Αρχάγγελοι. Και κάπως έτσι, μέσα από τα μάτια τους που είναι κρυστάλλινα και εκπέμπουν λυρισμό, παρακολουθούμε την ιστορία της Πολωνίας ως μικρόκοσμο της Κεντρικής Ευρώπης. Όχι όμως μέσω ιστορικών γεγονότων αλλά βιωματικά, μέσα από ιστορίες που μοιάζουν παραμύθια: τους «καιρούς» ανθρώπων, πνευμάτων και πραγμάτων. Κάθε μικρό κεφάλαιο «χρονικό» -σαν μεγεθυντικός φακός- πλησιάζει συγκεκριμένες στιγμές των χαρακτήρων του βιβλίου. Ανεπαίσθητα στην αρχή, ξεκάθαρα στη συνέχεια, οι «καιροί» συνδέονται μεταξύ τους κι έτσι το αφηγηματικό νήμα ξετυλίγεται, οδηγώντας τον αναγνώστη όλο και μακρύτερα, όλο και βαθύτερα, στο χωροχρόνο του Αρχέγονου, στο σκοτεινό, ομιχλώδες δάσος ανάμεσα στα δύο ποτάμια, τη Λευκή και τη Μαύρη…

Η Μίσια όπως κάθε άνθρωπος, γεννήθηκε σπασμένη σε κομματάκια, ατελής, κατακερματισμένη. Όλα πάνω της ήταν ασύνδετα – η όραση, η ακοή, η νόηση, τα αισθήματα, οι προαισθήσεις και οι εντυπώσεις. Όλη η μελλοντική ζωή της Μίσια είχε ως αποστολή της να τα ενώσει όλα αυτά σε ένα όλον, ώστε να επιτρέψει ύστερα τη φθορά.

Από τις σελίδες του βιβλίου περνούν αρκετά πρόσωπα στο χρονικό διάστημα των τριών γενεών που περιγράφεται (από το 1914 εώς τις μέρες μας). Τα μέλη μιας οικογένειας και οι γυναικείοι χαρακτήρες γενικότερα, αποτελούν σταθερούς κρίκους στην αλυσίδα της αφήγησης ενώ άλλα πρόσωπα αφήνουν απλά το στίγμα τους, τον «καιρό» τους, και χάνονται έξω από τα σύνορα του Αρχέγονου. Σύνορα αδιευκρίνιστα και ασαφή αλλά εξαιρετικά σημαντικά για όσους καταφέρουν να τα σπάσουν.

Στην καλύβα της Σταχούλας στο Βιντίματς έμεναν ένα φίδι, μια κουκουβάγια κι ένα περδικογέρακο. Τα ζωντανά αυτά δεν διασταυρώνονταν ποτέ. Το φίδι ζούσε στην κουζίνα, δίπλα στη φωτιά, όπου η Σταχούλα τού έβαζε ένα πιατάκι με γάλα. Η κουκουβάγια καθόταν στο πατάρι, στη γωνία πίσω από ένα χτισμένο παράθυρο. Εμοιαζε με αγαλματίδιο. Το περδικογέρακο είχε βολευτεί στη σκεπή, στο ψηλότερο σημείο του μικρού σπιτιού, αλλά το πραγματικό του σπίτι ήταν ο ουρανός.

Η συγγραφέας στήνει έναν κόσμο δικό της και τον υποστηρίζει με μαστοριά δημιουργώντας ένα λεπτοδουλεμένο αναγνωστικό κομψοτέχνημα. Παρ’ όλη την ήσυχη ροή της αφήγησης, τα πρόσωπα, οι σκηνές και οι εικόνες αποτυπώνονται έντονα στο μυαλό του αναγνώστη. Τα στοιχεία μαγικού ρεαλισμού λειτουργούν ως αντίβαρο στην ωμή πραγματικότητα. Λεπτές ισορροπίες συγκρατούν το μεταφυσικό και το καθημερινό. Την αλληγορία και την αλήθεια. Το καλό και το κακό δεν υπάρχουν ως έννοιες αλλά ως αναγκαίες πραγματικότητες. Οι κύκλοι της φύσης και της ζωής των ανθρώπων, οι πόλεμοι, η καταστροφή και η δημιουργία διαμορφώνουν τον τόπο και την ιστορία του. Ο Θεός βρίσκεται παντού και πουθενά. Έμψυχα και άψυχα αλληλοσυμπληρώνονται. Oι «καιροί» της Γκενοβέφα, της Σταχούλας, του Μίχαλ, της Μίσια, της Ρούτα, του βαρόνου Ποπιέλσκι, του Ιζίντορ, της Αντέλκα  είναι εξίσου σημαντικά και απαραίτητα κομμάτια της αφήγησης όσο και οι «καιροί» του σπιτιού, της εικόνας της Παναγίας, του πνιγμένου Πλουστς, του Παιχνιδιού, του μυκηλίου, του περιβολιού, των φλαμουριών, του θρυλικού μύλου του καφέ (το αγαπημένο μου κεφάλαιο!).

Οι μύλοι του καφέ αλέθουν, γι’ αυτό και υπάρχουν. Κανείς όμως δεν ξέρει τι σημαίνει γενικά ένας μύλος του καφέ. Μπορεί ένας μύλος του καφέ να είναι ένα θραύσμα από τον απόλυτο, τον θεμελιώδη νόμο της αλλαγής, τον νόμο χωρίς τον οποίο δεν θα μπορούσε να υπάρχει ο κόσμος ή θα ήταν εντελώς διαφορετικός. Μπορεί οι μύλοι του καφέ να είναι ο άξονας της πραγματικότητας, γύρω από τον οποίο γυρίζουν και αναπτύσσονται τα πάντα, μπορεί οι μύλοι του καφέ να είναι σπουδαιότεροι από τους ανθρώπους. Μπορεί μάλιστα αυτός και μόνο ο μύλος της Μίσια να ήταν ο στυλοβάτης αυτού που ονομαζόταν Αρχέγονο.

Δηλώνω γοητευμένη με την Όλγκα Τοκάρτσουκ, την ποιητική ωστόσο τόσο προσγειωμένη γραφή, τον τρόπο σκέψης, τη θαυμαστή της έμπνευση. Απλότητα, χαμηλοί τόνοι, άποψη, φιλοσοφικές και ψυχολογικές προεκτάσεις (η συγγραφέας είναι και ψυχοθεραπεύτρια), λυρισμός χωρίς κανένα ίχνος μελοδραματισμού. Κι όμως το βιβλίο πλημμυρίζει αυθεντικό συναίσθημα! Η συγγραφέας πλησιάζει τους ήρωές της με συμπόνοια, σεβασμό, αποδοχή και δικαιοσύνη. Οι ανθρώπινες αδυναμίες, η βία, η σκληρότητα, τα μυστικά δεν είναι παρά στοιχεία της ανθρώπινης φύσης όπως η καλοσύνη, ο έρωτας, τα όνειρα, οι επιθυμίες, η αγάπη. Αξιοσημείωτος είναι και ο τρόπος με τον οποίο η Τοκάρτσουκ εκφράζει τις οικολογικές και ανθρωπιστικές της ανησυχίες. Διόλου διδακτικά η δογματικά, αναφέρεται έμμεσα στη δύναμη και τη σοφία της Φύσης, την παράνοια των πολέμων, τις ανισότητες των φύλων και των κοινωνικών στρωμάτων και το πόσο επηρεάζουν όλα αυτά τις συνθήκες ζωής και ύπαρξης των ανθρώπων. Η μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, κατευθείαν από το πρωτότυπο πολωνικό κείμενο, είναι εξαιρετική. Κατάφερε αριστοτεχνικά να προσδώσει τις ποιότητες της συγγραφικής αύρας της συγγραφέως δίνοντας την ευκαιρία στο ελληνικό κοινό να απολαύσει ένα σημαντικό, θαυμάσιο βιβλίο!

Ο Θεός πάλλεται μέσα στις αλλαγές. Τη μια υπάρχει, την άλλη υπάρχει λιγότερο, κάποτε δεν υπάρχει καθόλου. Ο Θεός εμφανίζεται ακόμα και τότε που δεν υπάρχει. Οι άνθρωποι -που από μόνοι τους αποτελούν μια διαδικασία εξέλιξης- φοβούνται όλα όσα είναι αεικίνητα και συνεχώς μεταβαλλόμενα, επειδή επινόησαν κάτι που δεν υπάρχει – το αμετάβλητο, αποφασίζοντας πως τέλειο είναι το αιώνιο, αυτό που δεν αλλάζει. Προσέδωσαν λοιπόν στον Θεό την ιδιότητα του αμετάβλητου. Και έτσι έχασαν την ικανότητα κατανόησής του.

 

Το Αρχέγονο και άλλοι καιροί
Όλγκα Τοκάρτσουκ
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου
Εκδόσεις Καστανιώτη
σελ. 272
ISBN 978-960-03-6165-0