Διαβάσαμε: «Walt Whitman, Φύλλα Χλόης - Ανθολογία» | Εκδόσεις Κέδρος

Τον Walt Whitman τον έμαθα χάρη στoν «Κύκλο των Χαμένων Ποιητών» (Dead Poets Society, 1989), την ταινία που σκηνοθέτησε ο Peter Weir και πρωταγωνιστούσε ο αείμνηστος Robin Williams. Θυμάμαι ακόμη πόσο με είχε επηρεάσει στην ευαίσθητη και ορμητική ηλικία των 18 μου. Κι ακόμη και σήμερα, συγκινούμαι κάθε φορά που βλέπω εκείνη την τελευταία σκηνή όπου οι νεαροί σπουδαστές κάνουν την υπέρβαση με μια συμβολική κίνηση αφοσίωσης και πίστης στον αγαπημένο τους καθηγητή, προφέροντας το στίχο «O Captain! my Captain!». Ο στίχος, από το ομώνυμο ποίημα του 1865, ανήκε στον Walt Whitman και ήταν η αφορμή να γνωρίσω καλύτερα τα έργα των «νεκρών ποιητών» και λογοτεχνών που αναφέρονταν στην ταινία, του Shakespeare, του Λόρδου Βύρωνα, του Thoreau, του Cowley, του Tennyson και φυσικά του Whitman.

Eίμαι ο ποιητής του Σώματος και είμαι ο ποιητής της Ψυχής,
Κατέχω τις απολαύσεις του παραδείσου, κατέχω και τα μαρτύρια της κόλασης,
Τις μεν τις μπολιάζω με τον εαυτό μου κι έτσι τις αυξάνω, τα δε τα μεταφράζω σε μια καινούρια γλώσσα.
 

Ήταν Ιούλιος του 1855 όταν κυκλοφόρησαν τα  «Φύλλα Χλόης», ένας λεπτός τόμος 100 σελίδων περίπου, τυπωμένος σε φθηνό χαρτί. Στο σκούρο πράσινο εξώφυλλό του αναγράφεται ο τίτλος ενώ φύλλα και άνθη διακοσμούν το κάλλυμα. Πουθενά δεν εμφανίζεται το όνομα το συγγραφέα. Υπάρχει μόνο η σημείωση Copyright Walter Whitman στο κάτω μέρος της πρώτης σελίδας και η εικόνα ενός νέου, γεροδεμένου άντρα με ανασηκωμένα μανίκια και στραβοφορεμένο καπέλο. Ακολουθεί πρόλογος και μετά δώδεκα άτιτλα ποιήματα. Αρκετά παρακάτω, ανάμεσα στους στίχους ο ποιητής αποκαλύπτει το όνομά του: Γουόλτ Γουίτμαν, ένας Αμερικανός, ένας από τους άξεστους, ένας κόσμος.

Τα «Φύλλα Χλόης» -ένα από τα πιο επιδραστικά έργα της αμερικανικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας- αποτελούν τη «μοναδική» δουλειά του σπουδαίου ποιητή, αφού το βιβλίο μεγαλώνει κι εξελίσσεται μαζί με το δημιουργό του. «Να γράφω λίγο, να δουλεύω λίγο, να χαζεύω λίγο» υποστήριζε ως στάση ζωής ο Whitman, όμως έγραφε πολύ: το βιβλίο επανεκδόθηκε εννέα φορές! Σε κάθε νέα έκδοση περιλαμβάνονταν τα ήδη υπάρχοντα ποιήματα με συνεχείς επιμέλειες, διορθώσεις και παραλλαγές ενώ προστίθενται νέα «φύλλα χλόης», ολοκαίνουριες ποιητικές συνθέσεις. Το έργο ολοκληρώθηκε στην «Έκδοση της νεκρικής κλίνης» (1891-92), ένα βιβλίο τετρακοσίων σελίδων περίπου που ο ίδιος ο Whitman επιθύμησε να εκληφθεί ως οριστική αποτύπωση της δουλειάς του.
 

Μέσα μου βρίσκεται της ζωής ο θωπευτής, όπου κι αν πηγαίνω, όπου κι αν στρέφομαι, μπροστά ή πίσω,
Σκύβοντας σε μικρές κι αθέατες κόγχες, τίποτα δεν μου ξεφεύγει, ούτε άνθρωπος ούτε πράγμα,
Όλα τα ρουφάω μέσα μου βαθιά για ετούτο το τραγούδι.

Αναμφισβήτητα το ποίημα που κάλυπτε τις μισές σελίδες της πρώτης έκδοσης και αργότερα αποτέλεσε το «Τραγούδι του Εαυτού μου» είναι ο πυρήνας ολόκληρου του έργου του. Μια ωδή αυτογνωσίας, μια ψυχαναλυτική εξομολόγηση, μια ποιητική ενότητα ελεύθερη, τόσο σε μορφή όσο και περιεχόμενο, όπου ο ποιητής ανακαλύπτει τον εαυτό του μέσα από την ανάγκη του να τον περιγράψει. Η αναζήτηση της αυθεντικότητας και της προσωπικής εσωτερικής αλήθειας είναι οι κινητήριες δυνάμεις του αντισυμβατικού, καθαρού, δυνατού του πνεύματος.

Μέσα σε κάθε πράγμα βρίσκεται μια αλήθεια σε αναμονή,
Ούτε βιάζεται να γεννηθεί, ούτε αντιστέκεται στη γέννησή της,
Δεν της χρειάζεται του γιατρού ο εμβρυουλκός,
Το ασήμαντο είναι για μένα ίδιο με το σπουδαίο
(Τι είναι λιγότερο ή περισσότερο από ένα άγγιγμα;)

Η ποίησή του Whitman δεν υποτάσσεται σε κανόνες. Μορφολογικά άναρχη, χωρίς ομοιοκαταληξία, σταθερό μέτρο, αριθμό συλλαβών ή ρυθμικούς τονισμούς. Μάλιστα ο ίδιος υποστήριζε πως «η ομοιοκαταληξία που ακούγεται, κουράζει γρήγορα. Η ομοιοκαταληξία που δεν ακούγεται είναι αιώνια απολαυστική.»  Όπως ήταν αναμενόμενο αντιμετωπίστηκε επιφυλακτικά και μάλλον αρνητικά από τους σύγχρονούς του όχι μόνο εξαιτίας της άτακτης δομής των ποιημάτων του αλλά και του προκλητικού, αιρετικού περιεχομένου τους. Έγραψε με απλότητα και γενναιότητα για το ανθρώπινο σώμα, την «όμορφη παράξενη, ολοζώντανη, χαρούμενη σάρκα» την ερωτική επιθυμία και σεξουαλική ευφορία, την ανεξάρτητη φύση της γυναίκας και το δικαίωμά της στην απόλαυση, την αγάπη μεταξύ των ανδρών. Ωστόσο μίλησε τρυφερά κι αληθινά και για την κατάπτωσή του σώματος, τη μοίρα, την αρρώστια και τη θνητότητά του.

Καθώς κάθομαι εδώ και γράφω κάθε μέρα, άρρωστος και γέρος πια,
Με βαραίνει η αγωνία μήπως και των χρόνων η αμβλύτητα, η δυσφορία,
Η άχαρη κακοκεφιά, οι πόνοι, ο λήθαργος, η δυσκοιλιότητα, η κλαψιάρικη ανία,
Διεισδύσουν στα τραγούδια μου.
 

Το γράψιμο του Whitman είναι ανατρεπτικό, χωρίς αλληγορικά υπονοούμενα, ξεκάθαρο, πραγματικό, ζωντανό, τραχύ και συνάμα λυρικό κι ευαίσθητο. Ήθελε να κάνει «έργα, πλούσια σε αίμα, ρωμαλέα, φυσικά». Τολμηρός, με αυτοπεποίθηση, στρατευμένος και σταθερός στο όραμα και το έργο ζωής που είχε ξεκινήσει, ζούσε κι έγραφε χωρίς να θέλει να αποδείξει τίποτα και σε κανέναν, υποστηρίζοντας πως «δεν ζητώ τίποτε καλύτερο ή πιο θείο από την πραγματική ζωή», το «εδώ και τώρα». Τα ποιήματά του διεγείρουν τη φαντασία προκαλώντας διαρκώς εικόνες και συναισθήματα. Η χειμαρρώδης γραφή του παρασύρει και αφυπνίζει. Ύμνεί τη φύση και τη ζωή. Αναγνωρίζει την αξία στο καθετί: στην απέραντη θάλασσα, την παλίρροια, τον άνεμο, τον ουρανό αλλά και στα μικρά και καθημερινά: σε ένα κουπί, έναν κόκκο άμμου, ένα κάρβουνο και βέβαια την ταπεινή χλόη, το γρασίδι, σημείο αναφοράς του έργου του, «αυτό το αισιόδοξο, πράσινο υλικό με το οποίο είναι υφασμένο το λάβαρο του χαρακτήρα μου». Απόλυτα εξοικειωμένος με τις αισθήσεις, τις εμπιστεύεται, τις απολαμβάνει και μέσω αυτών λατρεύει την ανθρώπινη ύπαρξη, ευγνώμων για το μεγαλείο της.

Να υπάρχεις σε οποιαδήποτε μορφή, τι είναι;
(Κύκλους κάνουμε όλοι και πάντοτε καταλήγουμε εκεί )
Και μόνο που σαλεύω, πιέζω, ψηλαφίζω με τα δάχτυλά μου είμαι ευτυχής,
Η ύπαρξή μου να αγγίζει την ύπαρξη κάποιου άλλου, τόσο μπορώ να αντέξω, ως εκεί.

Θαυμάζοντας εδώ και χρόνια τα γραπτά του Whitman, υποδέχτηκα με μεγάλη χαρά την ολοκαίνουρια κυκλοφορία των «Φύλλων Χλόης» από τις εκδόσεις Κέδρος. Μια εκτεταμένη ανθολογία από το σύνολο του έργου του κορυφαίου Αμερικανού ποιητή, που περιέχει τα σημαντικότερα ποιήματά του και βασίζεται στην τελική οριστική έκδοση του 1891-92. Την έκδοση προλογίζει η Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια Αμερικανικών Σπουδών στο Ε.Κ.Π.Α) ενώ την επιλογή των ποιημάτων και την εξαιρετικά προσεγμένη μετάφραση έχουν κάνει η Ελένη Ηλιοπούλου (μεταφράστρια) και η Κατερίνα Ηλιοπούλου (ποιήτρια και μεταφράστρια) οι οποίες προσεγγίζοντας με σεβασμό, επίγνωση, ευθύνη και μεράκι το έργο του Whitman, παρέδωσαν μια πολύ αξιόλογη δουλειά, ένα σημαντικό βιβλίο. Κι όπως σημειώνει η κ. Κατερίνα Ηλιοπούλου «η μεγάλη λογοτεχνία, άπαξ και σε αγγίξει, σε αλλάζει για πάντα, και πάντοτε προς το καλύτερο. Γίνεσαι, ή τουλάχιστον αισθάνεσαι ότι μπορείς να γίνεις, λίγο πιο συνειδητός, λίγο πιο ανοιχτόμυαλος, λίγο πιο συμπονετικός. Η μεγάλη λογοτεχνία έχει αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα, δεν μπορεί να το κάνει για σένα, αλλά σου δείχνει το δρόμο.»

Ω εγώ! Ω ζωή! Στα ερωτήματα αυτά συνεχώς επανέρχομαι,
Για τα τρένα τα ατέρμονα που είναι γεμάτα με άπιστους, για τις πόλεις
που είναι γεμάτες με ανόητους,
Για τον εαυτό μου που μονίμως μέμφεται τον εαυτό μου (γιατί ποιος
είναι πιο ανόητος από μένα και πιο άπιστος;)
Για τα μάτια που διψούν για φως, για τα ταπεινά αντικείμενα,
για τον αγώνα που αιώνια συνεχίζεται,
Για τα πενιχρά επιτεύγματα όλων, για τα εξαθλιωμένα πλήθη γύρω
μου που μοχθούν,
Για τα αδειανά και άχρηστα χρόνια των υπολοίπων, στους υπόλοιπους συγκαταλέγομαι κι εγώ,
Η ερώτηση, ω εγώ, τόσο θλιμμένη, επανέρχεται  ̶  Τι καλό υπάρχει
μέσα σε όλα αυτά, ω εγώ, ω ζωή;

Απάντηση
Ότι είσαι εδώ  ̶  ότι η ζωή υπάρχει και η ταυτότητα,
Ότι το πανίσχυρο παιχνίδι συνεχίζεται, κι εσύ μπορείς να συμβάλεις
με έναν στίχο.
 

 Walt Whitman
 Φύλλα Χλόης - Ανθολογία
 Μετάφραση: Ελένη Ηλιοπούλου & Κατερίνα Ηλιοπούλου
 Σελ.352

* Το βιβλίο κυκλοφορεί επίσης σε δίγλωσση έκδοση με σκληρό εξώφυλλο.