Ξεχωριστά Βιβλία από τους Massimo Recalcati και Thomas Bernhard στις Εκδόσεις Κέλευθος

Οι Εκδόσεις Κέλευθος με μεράκι και καλαισθησία συνεχίζουν να μας προτείνουν εξαιρετικά βιβλία. Είχα τη χαρά να διαβάσω το «Φως των Νεκρών Αστεριών» του Massimo Recalcati καθώς και το «Ο Γκαίτε Πεθένει» του Thomas Bernhard και ομολογώ ότι το πρώτο με μετακίνησε -έχω και εγώ τα πένθη μου- ενώ πικρογέλασα με το δεύτερο και τη διαχρονικότητά του.

Το Φως των Νεκρών Αστεριών | Massimo Recalcati

Πώς νοηματοδοτείται η απώλεια; Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν χάνουμε κάποιον που αγαπήσαμε, εραστή, φίλο, γονέα;  Ή ακόμα και όταν τα ιδανικά στα οποία πιστεύαμε  καταρρέουν, αφήνοντάς μας χωρίς σημεία αναφοράς; Πώς μπορούμε να βγούμε «όρθιοι» μετά την εμπειρία της απώλειας;

Ο Massimo Recalcati επιχειρεί να απαντήσει σε όλα αυτά στο βιβλίο «Το φως των νεκρών αστεριών. Ένα δοκίμιο για το πένθος και τη νοσταλγία».

Κεντρικό ζήτημα αποτελεί η σχέση της ανθρώπινης ζωής με την τραυματική εμπειρία της απώλειας, μια αναπόφευκτη συνθήκη της ίδια μας της ύπαρξης.

Το πένθος μπορεί και διαφοροποιείται. Αυτό που κάνει μέσα στη συνεχή ροή της ζωής, δεν το καταφέρνει τίποτα άλλο. Αυτή τη στάση, το φραγμό, την απολυτότητα της απώλειας δεν τη συναντάμε αλλού.

Η εμπειρία του θανάτου, ως πένθος, βρίσκεται πάντα εκεί, μας συνοδεύει διαρκώς καθώς γνωρίζουμε καλά ότι αυτό είναι και το δικό μας πεπρωμένο. Η ζωή άλλωστε για τον Recalcati είναι ένα ταξίδι με εισιτήριο χωρίς επιστροφή.

Όσοι μένουν πίσω, σε μια οποιαδήποτε σχέση, πρέπει να διαχειριστούν την απώλεια. Ο τρόπος που θα το κάνουν, απασχολεί ιδιαίτερα τον Recalcati ο οποίος έχει στο… πλάι του τόσο τον Freud όσο και τον Nietzsche, τον Roland Barthes, την Hannah Arendt.

Ο Freud μας θυμίζει ότι «το πένθος είναι πάντοτε η αντίδραση στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή μιας αφαίρεσης που πήρε τη θέση του, της πατρίδας για παράδειγμα, ή της ελευθερίας, ή ενός ιδανικού».

Οι νεκροί μας, λοιπόν, λάμπουν όπως τα νεκρά αστέρια στο σύμπαν που ενώ έχουν εξαϋλωθεί, εμείς ακόμα βλέπουμε το φως τους. Και εδώ τίθεται το ζήτημα, μπορεί αυτό το φως να μας καθηλώσει για πάντα; Μπορεί να γίνει κληρονομιά και να το αφομοιώσουμε ώστε να πάμε μπροστά;

Το πένθος μπορεί πράγματι να γίνει χρόνιο και να προκαλέσει μελαγχολία, δηλαδή μια οδύνη που προκύπτει από την αδυναμία αποχωρισμού και επομένως από την εμμονή σε κάτι που έχει χαθεί και δεν υπάρχει πια.

Μπορούμε και να αρνηθούμε το πένθος, μπαίνοντας σε μια κατάσταση που προκαλεί μια μανιακή αντίδραση κρατώντας «ζωντανό» ό,τι έφυγε για πάντα!

Επίσης, μπορούμε με όρους «libido» να μετακινήσουμε το ενδιαφέρον μας σε κάποιο άλλο αντικείμενο ώστε να «γιατρευτούμε» πέφτοντας σε ένα φαύλο κύκλο.

Ο Recalcati πιστεύει ότι δεν υπάρχει πένθος που να μπορεί να οριστεί ως ολοκληρωμένο, ανοίγοντας έτσι τη δυνατότητα ότι στη ζωή και στην ψυχαναλυτική θεραπεία, αυτό το «υπόλοιπο», αυτό το κενό που παραμένει και που δεν μας επιτρέπει να αποδεσμευτούμε πλήρως από τις απώλειές μας, μπορεί να είναι γενεσιουργός μιας νέας επιθυμίας.

Δεν θα σβήσουμε ποτέ με απόλυτο τρόπο το πένθος. Τι θα κάνουμε όμως με το «υπόλοιπο»; Στο τέλος του βιβλίου, με μαεστρικό τρόπο προτείνει 3 ταινίες που έχουν επηρεάσει και εμένα προσωπικά. Το Grande Belleza, το Cinema Paradiso και το Gran Torino. Το πένθος είναι εκεί, όπως και η νοσταλγία και η απώλεια. Η λύση των ηρώων από την απώλεια είναι σημαντικές, είναι αναγέννηση, σκαλοπάτι ζωής και κληρονομιά.

Ο Γκαίτε Πεθένει | Thomas Bernhard

Όχι δεν είναι λάθος. Το «πεθένει» σχετίζεται με τα αντισυμβατικά γερμανικά του Bernhard.

Ένας μικρός τόμος με 4 ιστορίες του Αυστριακού Thomas Bernhard, που εκδόθηκαν μετά θάνατον, γεμάτος σάτιρα και διακωμώδηση της κυβέρνησης, της θρησκείας, εν προκειμένω του καθολικισμού, αλλά και των γονιών και της λογοτεχνίας.

Τίποτα δεν μένει όρθιο στον παράξενο τρόπο γραφής του Bernhard, ενός από τους πιο διακεκριμένους γερμανόφωνους του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.

Τα ρητορικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Bernhard στην πεζογραφία του, δίνουν μια λυρική αίσθηση στο κείμενο. Το κείμενο γίνεται παραληρηματικό, ο Bernhard εμμένει σε λέξεις και φράσεις, φτιάχνει μακροσκελείς προτάσεις τύπου James Joyce.

Η πρώτη ιστορία έχει να κάνει με την απαίτηση του Γκαίτε να δει τον Βιτγκεντσάιν πριν πεθάνει. Βοηθοί και γραμματείς δεν ξέρουν τι να κάνουν καθώς η άρνησή τους στην επιθυμία του Γκαίτε δεν γίνεται δεκτή από τον Γερμανό.

Όπως καταλαβαίνεται η συνάντηση αυτή δεν είναι παρά ένας αναχρονισμός, καθώς ο  Βιτγκενστάιν γεννήθηκε 57 χρόνια μετά το θάνατο του Γκαίτε. Παρ’ όλα αυτά, το να γελοιοποιείς τον Γκαίτε σε κείμενο δεν ήταν ό,τι πιο αποδεκτό.

Οι επόμενες δύο ιστορίες, «Montaigne: Μια αφήγηση» και «Αντάμωμα» διακωμωδούν τη σχέση γονέα-παιδιού. O Bernhard δεν φοβάται να αναδείξει ότι οι στενές -ασφυκτικές- οικογενειακές σχέσεις οδηγούν μαθηματικά στη δυστυχία. Στην πρώτη, ο αφηγητής, παρόμοια με τον φιλόσοφο Montaigne, προσπαθεί να κλειστεί στον πύργο του για να μπορέσει επιτέλους να έχει ησυχία από την οικογένειά του, παρέα με τα βιβλία του.

Στο «Αντάμωμα» επεκτείνει αυτή τη δυσλειτουργική οικογενειακή δυναμική περιγράφοντας τόσο από την πλευρά του όσο και την οικογένεια ενός φίλου που αγωνίζεται απεγνωσμένα να απελευθερωθεί από τους ενοχλητικούς, μισητούς γονείς του και το «γκρίζο σπίτι», το πατρικό δηλαδή.  Ενώ οι γονείς αναζητούν διαρκώς την «ηρεμία και την ησυχία», για τον αφηγητή ουσιαστικά είναι ακριβώς το αντίθετο.

Τέλος, η ιστορία «Τυλίχτηκε στις φλόγες. Ταξιδιωτικές εντυπώσεις προς κάποιον παλιό φίλο» είναι ένα σκληρό και καταγγελτικό κείμενο για την Αυστρία, την κυβέρνηση, τον κλήρο αλλά και για τους Ευρωπαίους που «βαριούνται μέχρι θανάτου».

Και μην ξεχνάτε, τα βιβλία κάνουν καλό!