Μ. Παπαγρηγοράκης: Η κληρονομιά της Μύρτιδας

Πέντε χρόνια “ζωής” μετρά ήδη η Μύρτιδα, το ενδεκάχρονο κορίτσι του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών, που έκανε την “επανεμφάνισή” της χάρη στην επιστήμη και την τεχνολογία. Περί τους 30 επιστήμονες εργάστηκαν για την ανάπλαση του προσώπου της, με επικεφαλής τον Επίκουρο Καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανώλη Παπαγρηγοράκη. Ένα πρότζεκτ που ξεκίνησε το 2006 και ολοκληρώθηκε το 2010, με την έκθεση “Πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν” στο Μουσείο της Ακρόπολης.

 Και αν η Μύρτιδα ήταν στην αρχή απλά ένα πρόσωπο, στη συνέχεια προσέφερε πολύτιμες πληροφορίες στους επιστήμονες, τους ανθρωπολόγους και τους αρχαιολόγους, ενώ σήμερα αποτελεί αφετηρία πολλών και πολύτιμων σκέψεων, που αγγίζουν τα όρια της φιλοσοφίας, της θρησκείας, των γραμμάτων και των τεχνών. 
Για τα πολλά “πρόσωπα” της Μύρτιδας θα μιλήσουν επιστήμονες, ακαδημαϊκοί και καλλιτέχνες στην ημερίδα που θα πραγματοποιηθεί στις 13 Μαϊου 2015, στο Μουσείο της Ακρόπολης, με θέμα, "Μορφή, ταφή ή καύση και η καθημερινή ζωή στην Αθήνα του 5ου αιώνα",  υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αθηνών, του Υπουργείου Έρευνας & Καινοτομίας, του ΟΗΕ και της Νορβηγικής Πρεσβείας της Αθήνας.

Ο άνθρωπος πίσω από την “αναβίωση” της Μύρτιδας, ο καθηγητής Μανώλης Παπαγρηγοράκης μίλησε στο deBop, για την ημέριδα αλλά και για την κληρονομιά της Μύρτιδας.

Ερ.: Η Μύρτιδα έχει δώσει πολλά στην επιστήμη και ακόμη περισσότερα στον κόσμο, που επιζητά να μάθει όσα περισσότερα μπορεί για την εποχή, την οποία έζησε. Ποια είναι λοιπόν η κληρονομιά της Μύρτιδας πέντε χρόνια μετά την "εμφάνισή" της;
Είναι πολύπλευρο το ερώτημα που θέτετε. Η Μυρτις πραγματοποιήθηκε τυχαία και εντούτοις έδωσε τόσα πολλά! Ο προσανατολισμός μου ήταν διαφορετικός όταν ξεκίνησε το πρότζεκτ για την εύρεση του αιτιολογικού παράγοντα του λοιμού της Αρχαίας Αθήνας, που ήταν η Salmonella Enterica Typhi, δηλαδή αυτή που προκαλεί τον τυφοειδή πυρετό. Ο λοιμός της Αρχαίας Αθήνας αναμφισβήτητα αποτέλεσε έναν από τους κυριότερους παράγοντες που συνέβαλαν στην έκβαση του Πελοποννησιακού πολέμου, επισπεύδοντας την παρακμή του Χρυσού Αιώνα και της αθηναϊκής μονοκρατορίας στη Μεσόγειο. Το 2006 διαφοροποιήθηκαν ορισμένες προϋποθέσεις του πρότζεκτ κι εγώ μαζί επιστήμονες και ειδικούς 30 ακόμη ειδικοτήτων ασχοληθήκαμε με την ανάπλαση.
Παρά την τυχαία εκκίνησή του, φανταζόμουν την απόπειρα ανάπλασης προσώπου τα χρόνια που ήμουν στο πανεπιστήμιο του Bergen της Νορβηγίας. Η μελέτη που έκανα από το 1990 ήταν πάνω στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των Αρχαίων Ελλήνων συγκριτικά με τους Νεοέλληνες. Η έρευνα αυτή ήταν ανεξάρτητη από την έρευνα που έκανα σε γονιδιακό επίπεδο για να βρω τον αιτιολογικό παράγοντα του λοιμού των Αθηνών. Ξεκίνησα όμως στο πανεπιστήμιο του Bergen,  μαζί με τον καθηγητή μου Per Johan Wisth για το PhD μου, να μελετώ σε τρισδιάστατη μορφή το πρόσωπο των Αρχαίων Ελλήνων και των Νεοελλήνων για να φτιάξω το μέσο όρο του Αρχαίου Έλληνα και το μέσο όρο του Νεοέλληνα και να τα συγκρίνω στατιστικά. Το 2006 όλη αυτή η σκέψη με οδήγησε στο να φτιάξω τη Μύρτιδα μέσα από το κρανίο της, το οποίο ήταν ακέραιο και είχε ορισμένα σπάνια χαρακτηριστικά, όπως ο πλήρης αριθμός των δοντιών και η συνύπαρξη των μονίμων δοντιών με τα νεογιλά της δόντια.

Ερ.: Ποια είναι σήμερα η προσέγγιση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας απέναντι στη Μύρτιδα;
Εκ του αποτελέσματος θα σας πώ ότι το διεθνές, επιστημονικό περιοδικό "Νature" μου ζήτησε μία συνέντευξη για τον Μάρτιο του 2013 σχετικά με τη Μύρτιδα. Σας θυμίζω ότι κάθε μήνα υπάρχει μία μόνο συνέντευξη στο τεύχος του περιοδικού παγκοσμίως. Αυτό δείχνει την απήχηση που είχε αυτή η δουλειά.
Εδώ και πέντε χρόνια η Μύρτιδα θα μπορούσε να αποτελέσει μία εστία ανάπτυξης για την Ελλάδα κι εδώ θα ήθελα να εκφράσω το μεγάλο παράπονο ότι δεν έχει γίνει τίποτα. Το έργο μου συνεχίζεται αλλά χωρίς η πολιτεία ή το Πανεπιστήμιο - η Οδοντιατρική Σχολή Αθηνών - να συμβάλλει. Είμαστε οι πρώτοι εδώ στην Ελλάδα που κάναμε έρευνα για το DNA 2.500 χρόνων. Το επιστημονικό αυτό κομμάτι έχει τεράστια απήχηση έξω!
Ωστόσο, η δουλειά που έχουμε κάνει ξεφεύγει από τα επιστημονικά όρια και αγγίζει τα όρια της φιλοσοφίας. Και αυτό είναι κάτι που θα αναπτυχθεί εκτενώς στην ημερίδα από τους ομιλητές. Για παράδειγμα ο Μιχάλης Δουλγερίδης, διευθυντής Καλλιτεχνικής Συντήρησης και Αποκατάστασης των Έργων Τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη θα μιλήσει για την "Απεικόνιση της ανεκδήλωτης μορφής της Μύρτιδας". Πως δηλαδή η τέχνη μπορεί να απεικονίσει τη μορφή της. Ο κάθε ένας από εμάς που "έζησε"τη Μύρτιδα μέσα από αυτή τη συνεργασία, την "ακουμπά" από τη δική του πλευρά.
Ο Ηλίας Μαμαλάκης, συγγραφέας – δημοσιογράφος θα μιλήσει για την διατροφή στη σημερινή εποχή σε σχέση με την Αρχαία Ελλάδα. Η Σύλβια Κουτρούλη, καθηγήτρια Mουσικής, Aρχιτέκτων – Mηχανικός θα μιλήσει για την αρχαία Ελληνική μουσική και τη θέση της στον καθημερινό βίο.
Επίσης, στις 11 Μαϊου 2015, στις 19:30, ανοίγει στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών μία έκθεση ζωγραφικής για την Μύρτιδα. Εκεί το κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει πως η Μύρτιδα ενέπνευσε τους Έλληνες εικαστικούς και τι εκείνοι πρόσφεραν για την συνέχιση της έρευνάς μου. Πρόκειται για μία συλλογή με πάνω από 60 έργα.

Ερ.: Πως "βλέπουν" την Μύρτιδα οι Έλληνες και οι ξένοι επισκέπτες;
Θα σας πω ότι με βάση τα στοιχεία που έχουμε, η επισκεψιμότητα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για τους τρεις μήνες παρουσίας της Μύρτιδας εκεί ήταν 80.000 άτομα! Η επισκεψιμότητα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης  την περίοδο που ήταν εκεί η Μύρτιδα μπορεί να ήταν και μεγαλύτερη από την επισκεψιμότητα της έκθεσης για το Άγιο Όρος και τα χρυσά αντικείμενα της Μακεδονίας. Στα Ιωάννινα η επισκεψιμότητα έφτασε τα 12.000 άτομα. Αυτό κάτι λέει.
Το ενδιαφέρον των ξένων φαίνεται από τις προσκλήσεις για να ταξιδέψει η Μύρτιδα στο εξωτερικό. Είναι πάρα πολλές και προέρχονται από την Βραζιλία, την Γαλλία, την Αγγλία, τη Δανία, την Κύπρο, την Αίγυπτο και φυσικά τη Νορβηγία. Ταξίδεψε ήδη στο Μαυροβούνιο όταν ένας ανήσυχος διπλωμάτης, ο κ. Μανώλης Παπαδογιωργάκης, παρουσίασε την έκθεση με αφορμή τον εορτασμό των 130 χρόνων φιλίας των δύο χωρών. Η Μύρτις λοιπόν είναι μία πάρα πολύ καλή Πρέσβειρα για την Ελλάδα. Το κόστος όμως των ταξιδίων είναι μεγάλο και υπάρχει πρόβλημα χρηματοδότησης.

Ερ.: Τι έδωσε σε εσάς η Μύρτιδα, εκτός βεβαίως από παγκόσμια αναγωρισιμότητα;
Με την Μύρτιδα ένιωσα πάρα πολύ πλούσιος! Κατ' αρχήν γνώρισα αυτό που είχα μάθει στο Πανεπιστήμιο του Bergen, δηλαδή την έννοια της συνεργασίας. Το να συντονιστούν όλες αυτές οι ειδικότητες ήταν για μένα ένα γοητευτικό ταξίδι και αυτό ακριβώς το θέμα κατανόησε ο καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, Γιώργος Τριμπέρης, ο οποιός θα δώσει μία ομιλία στην ημερίδα με τίτλο, "Ξεπερνώντας τα συμβατικά όρια του επιστημονικού αντικειμένου". Κατανόησε λοιπόν πως εγώ, με κέφι και μεράκι μπόρεσα να κάνω αυτή τη δουλειά και να συνεχίσω να την κάνω στις άλλες δύο γυναίκες, την Αυγή, μια γυναίκα του 7.000 π.Χ. που βρέθηκε στο σπήλαιο της Θεόπετρας στα Τρίκαλα, και της Ηδύλης, ενός κοριτσιού 5,5 ετών από τις Φερές Μαγνησίας, που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.
Σε αυτή τη διαδρομή γνώρισα πάρα πολύ κόσμο αλλά ο πλούτος των συναισθημάτων που έχω πάρει από τον παιδικό πληθυσμό είναι απίστευτος! Τα παιδιά είναι μία χρυσοφόρος φλέβα συναισθημάτων και διάθεσης προς γνώση. Η φαντασία τους καλπάζει. Αυτά όλα είναι αποτυπωμένα στα βιβλία επισκεπτών των Μουσείων ή μαγνητοφωνημένα σε διάφορες συζητήσεις που έχω κάνει μαζί τους.
Σχετικά με το νόημα που φέρει η  Μύρτις, η πρώτη που πρόβλεψε την απήχηση που θα είχε ήταν η κα Νίκη Γουλανδρή. Μόλις είδε στο laptop τη Μύρτιδα το 2009 μου είπε με τη χαρακτηριστική της φωνή: "Κε Παπαγρηγοράκη η Μύρτις δεν σας ανήκει, ανήκει σε όλο τον κόσμο"! Δεν μπορούσα να πιστέψω αυτό που μου έλεγε τότε. Το 2010 σε ραδιοφωνική εκπομπή του κου Άρη Πορτοσάλτε στον ΣΚΑΙ, με τους κ. Μιλτιάδη Χαντζόπουλο Ακαδημαϊκό και Γεώργιο Μπαμπινιώτη Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρουσία και της κας Γουλανδρή, η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από το πνεύμα της μορφής της Μύρτιδας. Τι φέρει αυτό το πρόσωπο σήμερα; Πιστέψτε με ακόμη και σήμερα δεν έχω καταλάβει τι έχω κάνει… γιατί ζω με την Μύρτιδα τόσο καιρό… Ξεκίνησα με το κρανίο της και μέχρι να την δω πέρασα φάσεις εικόνων και συναισθημάτων, το ένα δίπλα στο άλλο. Ο κόσμος ξαφνικά είδε ένα πρόσωπο. Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα είχε μία τέτοια εμβέλεια. Μία εμβέλεια που δεν αφορά μόνο τον Ελλαδικό χώρο αλλά ολόκληρο τον κόσμο. Απόδειξη ότι ο ΟΗΕ την όρισε φίλη των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας του Οργανισμού, με στόχο  να “συμμετάσχει” με τον μοναδικό της τρόπο στην παγκόσμια ενημερωτική εκστρατεία των Ηνωμένων Εθνών με τίτλο “Μπορούμε! Τέλος στη φτώχεια”.
Είναι επίσης, οι συνεντεύξεις που έχω δώσει στα μεγαλύτερα ξένα και εγχώρια μέσα αλλά και από επιστημονικής πλευράς η κορωνίς για μένα ήταν η δημοσίευσή μου στο "Nature".
Πέρα από όλα αυτά το πιο όμορφο και πιο τιμητικό για μένα ήταν αυτό που μου ζητήθηκε από το υπουργείο Παιδείας της Αυστραλίας. Μου ζητήθηκε η άδεια να συμπεριληφθεί η Μύρτιδα στο βιβλίο της Ιστορίας της  Α΄ Γυμνασίου.

Σας έχει ζητηθεί κάτι ανάλογο από το Ελληνικό υπουργείο Παιδείας;
(γέλια) Τίποτα, πλήρης αδιαφορία! Από το υπουργείο Παιδείας της Αυστραλίας με αναζήτησαν. Εδώ τους ενημερώνω εγώ για το έργο μου!

Ερ.: Αναφερθήκατε στα παιδιά. Ποια είναι τα σχόλια ή οι απορίες των παιδιών για την Μύρτιδα;
Θα σας πω κάτι που μου είπε τελευταία ένα παιδάκι Δημοτικού από το Μαράσλειο. Μου εξέφρασε κάτι που και για μένα είναι μία φιλοσοφική θέση, την οποία θα προσπαθήσω να "ακουμπήσουμε" στην ημερίδα. Ένα από τα κύρια θέματα της ημερίδας είναι "Ταφή ή καύση των νεκρών;" και θα το θίξει ο Αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Παπαθανασίου, διευθυντής του ιδιαίτερου γραφείου Αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου. Ο Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, αναπληρωτής καθηγητής Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών θα αναλύσει τις “Δικαιοηθικές σκέψεις για την ταφή”. Είναι ένα θέμα που με προβληματίζει και ο πιτσιρικάς έθιξε ουσιαστικά το θέμα της εκταφής των νεκρών ρωτώντας με, "γιατί ταράξατε τον ύπνο της Μύρτιδας;". Έθιξε δηλαδή το θέμα του σεβασμού προς τους νεκρούς.
Επίσης, σε σχόλια στο βιβλίο επισκεπτών του Μουσείου των Ιωαννίνων, ένα άλλο παιδί έγραψε το 2013: "Μύρτιδα, εσύ που είδες τον Περικλή, ήταν καλός αρχηγός;". Κι επειδή τότε υπήρχε ένας ανάλογος προβληματισμός για την κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό βλέπετε ότι το παιδί μετέφερε τον προβληματισμό του από το σήμερα στο παρελθόν. Και όλα αυτά τα "άλματα" μέσα από μία μορφή, η οποία αποτελεί μία γέφυρα και γίνεται ο αγγελιόφόρος.

Ερ. Μιλήστε μας για την εμπειρία σας στο Πανεπιστήμιο του Bergen.
Βρέθηκα στο Πανεπιστήμιο του Bergen για να ασχοληθώ με τα παιδιά με ειδικές ανάγκες. Εκεί η έννοια της συνεργασίας ήταν πρωταρχική, γιατί για να ασχοληθείς με αυτά τα παιδιά πρέπει να συνεργαστείς με μία πολύ μεγάλη ομάδα. Εκεί αλλά και παγκοσμίως την ομάδα για μία τέτοια έρευνα συντονίζει ο ορθοδοντικός. Ο ορθοδοντικός που ήταν στο Πανεπιστήμιο του Bergen ήταν ο Roth Tildlund και η ομάδα έπρεπε να συντονίζεται με 10 διαφορετικές ειδικότητες.
Αυτό γίνεται σήμερα και στην Ελλάδα. Για την Μύρτιδα δούλεψαν περί τις 30 ειδικότητες και δράττομαι της ευκαιρίας να σας πω όλοι οι Έλληνες επιστήμονες, πλην του Σουηδού γλύπτη Oscar Nilsson, εργάστηκαν αφιλοκερδώς για τη δημιουργία της Μύρτιδας και την έρευνα για το αρχαίο DNA.
Το Πανεπιστήμιο του Bergen ήταν μια αγκαλιά και μου έδωσε τη δύναμη να κάνω αυτή την εργασία. Εκεί από τη στιγμή που είσαι μέλος της Πανεπιστημιακής κοινότητας έχεις το κλειδί της σχολής σου και πηγαίνεις στην κλινική ή στη βιβλιοθήκη όποτε θέλεις. Η βιβλιοθήκη είναι ανοιχτή 24 ώρες το 24ωρο. Είναι ζεστή και φιλόξενη. Είναι διάφορα μικρά πράγματα που κάνουν μία χώρα σαν τη Νορβηγία περιζήτητη, στην εκπαίδευση, την ασφάλεια. Τα 3,5 χρόνια που έμεινα εκεί μοιάζουν σαν 30 χρόνια, γιατί αυτά που πήρα από την κοινωνία, την πολιτεία και τους θαυμάσιους ανθρώπους που γνώρισα ήταν πάρα πολλά.

Ερ. Βάση της έρευνάς σας λοιπόν, υπάρχουν αξιοσημείωτες διαφορές στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των Αρχαίων Ελλήνων και της τωρινής γενιάς;
Δεν μπορούν να υπάρχουν τεράστιες διαφορές, διότι τα 2.500 χρόνια δεν φτάνουν για να δημιουργηθεί μία μεγάλη αλλαγή. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι στατιστικά ότι ο Αρχαίος Έλληνας είναι ίδιος  στο προσωπικό κρανίο με τον Νεοέλληνα και ο Νεοέλληνας έχει διαφορετικό εγκεφαλικό κρανίο από τον αρχαίο Έλληνα, ακολουθώντας τον όρο της εξέλιξης του ανθρώπου. Μιλάμε για στατιστικά στοιχεία που αποδεικνύονται μέσα από ακτινογραφίες.

Ερ.: Έχετε προχωρήσει στην ανάπλαση του προσώπου δύο ακόμα γυναικών, ωστόσο η προσοχή όλων είναι σήμερα στραμμένη στο νεκρό της Αμφίπολης. Θα πραγματοποιηθεί η ανάπλαση του προσώπου του;
Έχω ζητήσει να κάνω την ανάπλαση. Όμως ειναι πάρα πολύ δύσκολο διότι το κρανιο δεν είναι πλήρες και δεν θα είναι αξιόπιστο το αποτέλεσμα. Η Μύρτις είχε όλα τα δομικά στοιχεία του εγκεφαλικού και προσωπικού κρανίου και η μορφή της είναι αυτή που βλέπετε. Μπορεί να ήταν λίγο πιο παχιά, λίγο πιο αδύνατη αλλά ήταν αυτή. Για να έχεις σωστή απόδοση της μορφής πρέπει να έχουμε και την κάτω γνάθο για να υπάρχει σύγκλιση. Αν δεν υπάρχει σύγκλιση, δεν μπορει να γίνει σωστή απόδοση-ανάπλαση του προσώπου.

“Πέντε χρόνια με τη Μύρτιδα”
Η ημερίδα για τα  “Πέντε χρόνια με την Μύρτιδα” θα πραγματοποιηθει την Τετάρτη 13 Μαΐου 2015, ξεκινώντας στις 10 το πρωί, στο αμφιθέατρο του Μουσείου Ακροπόλεως.
Μεταξύ άλλων, θα συμμετέχουν ο καθηγητής Αρχιτεκτονικής Μανόλης Κορρές, που θα αναπτύξει το θέμα “Πρόσωπο: στις λέξεις, στις μορφές, με σάρκα και οστά”. Ο Γιώργος Παξινός, καθηγητής Nευροεπιστημών στο Πανεπιστημίο του Σίδνεϊ θα εστιάσει στη «Συνεισφορά των αρχαίων Ελλήνων στη σύγχρονη αντίληψη του εγκεφάλου και της νόησης». Ο αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Παπαθανασίου θα μιλήσει για την «Ταφή ή καύση νεκρών». Ο Δημήτρης Φατούρος, στέλεχος πληροφόρησης του ΟΗΕ στις Βρυξέλλες, θα μιλήσει για τη Μύρτιδα ως «εκπρόσωπο των Ηνωμένων Εθνών στην Αρχαία Αθήνα και για τη συνεργασία της με τον Κόφι Ανάν».
Η είσοδος είναι ελεύθερη.  Η εκδήλωση θα μεταδοθεί ζωντανά, μέσω live streaming, από το ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Περισσότερα για την Μύρτιδα στο www.myrtis.gr