Μία συζήτηση με την ψυχολόγο - ψυχοθεραπεύτρια Αρετή Δόνου για το πώς η τέχνη βοηθά στην ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών, με αφορμή το βιβλίο της «Με Πινέλο και Ψυχή: Η τέχνη της ζωής για παιδιά»

Η τέχνη κάνει τη ζωή μας πιο όμορφη. Μπορεί όμως να προσφέρει πολύ περισσότερα, ειδικά όταν απευθύνεται σε μικρά παιδιά: Να δώσει χαρά, ελπίδα και ψυχική ανάταση, να εμπνεύσει δύναμη μπροστά στις δυσκολίες και αντοχή απέναντι στις αναποδιές, να καλλιεργήσει τη θετική προσαρμοστικότητα και την αισιοδοξία για το μέλλον.

Με αφορμή το βιβλίο της ψυχολόγου και ψυχοθεραπεύτριας Αρετής Δόνου «Με Πινέλο και Ψυχή: Η τέχνη της ζωής για παιδιά» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο, μιλήσαμε μαζί της για να μάθουμε περισσότερα για το πώς και γιατί να καλλιεργήσουμε την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών.

Το βιβλίο σας «Με Πινέλο και Ψυχή: Η τέχνη της ζωής για παιδιά» εστιάζει στην ψυχική ανθεκτικότητα. Πείτε μας με λίγα λόγια τι είναι ακριβώς και γιατί είναι τόσο σημαντική η καλλιέργειά της από μικρή ηλικία;

Λέγοντας «ψυχική ανθεκτικότητα» εννοούμε την ικανότητα του ατόμου να ξεπερνάει μικρές ή μεγαλύτερες δυσκολίες στην καθημερινότητά του. Η ψυχική ανθεκτικότητα στηρίζεται στον έλεγχο της δύσκολης κατάστασης και στην ενίσχυση της προσωπικότητας μέσα από αυτή. Με απλά λόγια, είναι η ικανότητα που έχουμε να αντεπεξερχόμαστε τις αντιξοότητες και να επανερχόμαστε, λίγο πιο δυνατοί και λίγο πιο «σοφοί»! Είναι πολύ σημαντικό εμείς οι μεγάλοι αρχικά να αντιμετωπίζουμε τα καθημερινά προβλήματα ως προκλήσεις  αυτοβελτίωσης και όχι ως εμπόδια, προωθώντας έτσι ένα θετικό τρόπο σκέψης και για τα παιδιά μας!

Όμως και τα παιδιά μας κάθε μέρα αντιμετωπίζουν διάφορες στρεσογόνες καταστάσεις: μπορεί να είναι απλώς μία ήττα σε ένα παιχνίδι, ένα τεστ που πρόκειται να γράψουν ή μία παρατήρηση από το δάσκαλό τους, έως καταστάσεις πιο πολύπλοκες όπως ο ερχομός ενός αδερφιού, ένα διαζύγιο ή η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι τα παιδιά μας να μάθουν να αντέχουν στις δυσκολίες και να χτίζουν προσωπικότητες με ισχυρή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση από μικρή ηλικία!

Το καλό νέο είναι πως η ψυχική ανθεκτικότητα χτίζεται! Είναι ένας συνδυασμός mindset και μάθησης. Εμείς οι γονείς μπορούμε λοιπόν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να ενδυναμωθούν ώστε να νιώθουν αυτοπεποίθηση και αίσθηση ελέγχου μπροστά στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Με αυτό το βιβλίο σίγουρα έχουμε κι έναν σύμμαχο μαζί μας!

Τι μπορεί να μάθει ένα παιδί από την ιστορία σας και τον τρόπο που λειτουργεί η μικρή σας ηρωίδα αλλά και η μαμά της;

Ο μικρός αναγνώστης του βιβλίου ταυτίζεται εύκολα με την ηρωίδα, τη μικρή Αφροδίτη. Κι αυτό γιατί κι εκείνη περνά τα ίδια με αυτόν: απογοητεύεται, κουράζεται, αγχώνεται, ανησυχεί, ματαιώνεται, θυμώνει… Η ηρωίδα του βιβλίου όμως, με τη βοήθεια της ζωγράφου-μαμάς της μαθαίνει να βλέπει τα πράγματα διαφορετικά!

Μαθαίνει να πιστεύει στον εαυτό της, να μαθαίνει από τα λάθη της, να επικοινωνεί τα συναισθήματά της, να βάζει ρεαλιστικούς στόχους, να ελπίζει και να κάνει χιούμορ! Σύμφωνα με έρευνες ψυχολόγων, είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει έστω ένα ενήλικο άτομο στη ζωή του παιδιού που να πιστέψει σε αυτό. Ένας «σημαντικός άλλος» όπως λέμε με ψυχολογικούς όρους. Έστω κι ένα άτομο μπορεί να δημιουργήσει ένα προστατευτικό και υποστηρικτικό δίχτυ, μέσα στο οποίο το παιδί νιώθει ασφάλεια και αγάπη!

Κάποια άλλα από τα βασικά συστατικά της ψυχικής ανθεκτικότητας που μαθαίνει το παιδί μέσω του βιβλίου είναι επίσης και αυτά: να εργάζεται με συνέπεια για την επίτευξη των στόχων του, να μπορεί να επιλύει συγκρούσεις, να έχει ενσυναίσθηση, να συνεργάζεται αποτελεσματικά με τους γύρω του.

Πώς μπορεί ένα παιδί να μάθει να αντιμετωπίζει τη ζωή με θετική προσαρμοστικότητα και αισιοδοξία χωρίς να χάνει τη μαχητικότητά του όταν χρειάζεται; 

Ακριβώς αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό των ψυχικά ανθεκτικών παιδιών! Θετική στάση, πίστη στον εαυτό μας, αισιόδοξη οπτική αλλά και ικανότητα προσαρμογής. Ένα βασικό soft skill είναι η προσαρμοστικότητα, η ικανότητα δηλαδή να είμαστε ευέλικτοι στις καταστάσεις και να μπορούμε να βρούμε το θετικό μέσα σε αυτές. Για την ακρίβεια, ο αγγλικός όρος για την ψυχική ανθεκτικότητα είναι αυτό ακριβώς, “Resilience”, η ικανότητα δηλαδή να επανερχόμαστε μετά από μία δυσκολία. Όπως μια ελαστική μπάλα που πέφτει στο πάτωμα. Πέφτει και μετά αναπηδά, και συνεχίζει να κινείται και να εξελίσσεται. Αντίθετα, ένα αυγό, πέφτει κάτω και σπάει! Τα ψυχικά ανθεκτικά παιδιά «πέφτουν» κάτω καθημερινά, αλλά συνεχίζουν με μαχητικότητα, πίστη και ικανότητα προσαρμογής στις νέες συνθήκες.

Είναι μια αόρατη γνώση που μαθαίνουμε παρατηρώντας το περιβάλλον μας, κυρίως τους γονείς μας στο πώς αντιμετωπίζουν τις δικές τους δυσκολίες.

Η τέχνη κάνει, πράγματι, τη ζωή μας πιο όμορφη. Μπορεί όμως να γίνει και μέσο μάθησης, ακόμη και θεραπείας. Από την εμπειρία σας, πόσο μπορεί να βοηθηθεί ένα παιδί και σε ποια επίπεδα;

Αλήθεια, η τέχνη κάνει τη ζωή μας πιο όμορφη, πιο ποιοτική, πιο αληθινή! Είναι γνωστό ακόμη πως η τέχνη, εκτός από τη αισθητική καλλιέργεια, συμβάλλει καθοριστικά και στη συναισθηματική ανάπτυξη. Γι’ αυτό θέλησα μέσα από το βιβλίο «Με πινέλο και ψυχή» να πετύχω ένα πάντρεμα μεταξύ της τέχνης και της παιδοψυχολογίας, να δημιουργήσω ένα εκπαιδευτικό αλλά και θεραπευτικό μέσο.

Στο βιβλίο γνωρίζουμε τους μεγαλύτερους ζωγράφους της ιστορίας! Μέσα από την ιδιαίτερη τεχνοτροπία και τις αγαπημένες θεματικές κάθε ζωγράφου, το παιδί μπορεί να λάβει πολύτιμα διδάγματα για τη ζωή του! Για παράδειγμα, ο Van Gogh εστίαζε στα μικρά, καθημερινά πράγματα, άρα μπορεί να μας μάθει πολλά για την καθημερινή Ευγνωμοσύνη σε ό,τι έχουμε! Ο Degas απέδωσε με δεξιοτεχνία την προσπάθεια των μικρών μπαλαρίνων, έτσι μας τονίζει την αξία της προσπάθειας, της συνεργασίας και της επιμονής. Μας υπενθυμίζει να μη το βάζουμε ποτέ κάτω! Ο Γαΐτης τόλμησε να αποτυπώσει ανθρώπους που ξεχωρίζουν από τη μάζα, τονίζοντας την ομορφιά της διαφορετικότητας! O Picasso δεν θα έφτιαχνε ποτέ τα διάσημα κυβιστικά έργα του αν δεν είχε Δυσλεξία. Άρα, μας δείχνει πως η «αδυναμία» μας μπορεί να μεταφραστεί σε δύναμη, μέσα από ένα θετικό τρόπο σκέψης! Klimt, Monet, Renoir, και πολλοί άλλοι δεξιοτέχνες της ζωγραφικής, μας φέρνουν κοντά σε μια διαφορετική διάσταση της συναισθηματικής ενδυνάμωσης!

Η τέχνη χαλαρώνει, διδάσκει, οξύνει τη φαντασία και την εναλλακτική σκέψη… Κι όλα αυτά μέσα από την αλληλεπίδραση με τον άλλον. Γι’ αυτό το λόγο διάλεξα να διανθίσω το βιβλίο με πολλές δραστηριότητες Art Therapy, καθώς και φύλλα εργασίας, ώστε το βιβλίο να γίνει μια γέφυρα όμορφης και δημιουργικής αλληλεπίδρασης γονιού-παιδιού.

Οι περασμένες γενιές, οι σημερινοί γονείς, έχουν γαλουχηθεί με τρόπο ώστε να είναι ψυχικά ανθεκτικοί;

Η αλήθεια είναι πως οι άνθρωποι από περασμένες γενιές, έχουν μάθει τη σημαντικότητα του να είναι ανθεκτικοί, χωρίς ωστόσο να τους έχουν μάθει πώς να το επιτύχουν αυτό! Έτσι, συχνά αφοσιώνονται σε στόχους και μετά ματαιώνονται όταν δεν τους επιτύχουν, θεωρώντας τους εαυτούς τους ανεπαρκείς. Συχνά αποδίδουν την αποτυχία τους σε εξωγενείς παράγοντες, γεγονός που δείχνει τον μικρό βαθμό αυτογνωσίας που διαθέτουν. Τυπικό «λάθος» είναι οι σημερινοί γονείς να αναγνωρίζουν την αξία τους μόνο διαμέσου των επιτυχιών τους! Έτσι, χάνεται ένα μεγάλο και πολύ σημαντικό κομμάτι: εκείνο της αυτοφροντίδας και της αποδοχής του ίδιου μας του εαυτού! Η ψυχική ανθεκτικότητα συνιστά μια ισορροπία ανάμεσα στη φροντίδα για εμάς, τους άλλους γύρω μας αλλά και τους στόχους μας.

Το βιβλίο σας δείχνει τον τρόπο. Όμως, όπως συμβαίνει και με όλες τις δεξιότητες, για να εδραιωθεί χρειάζεται επανάληψη. Τι άλλο μπορούν να κάνουν οι γονείς, μέχρι να κατακτήσουν τα παιδιά τα εργαλεία που τους δίνετε;

Πράγματι, η τέχνη για τη ζωή θέλει… επανάληψη! Θέλει όμως και γνώση, στόχους, σημαντικούς ανθρώπους να πιστεύουν σε εμάς, εναλλακτική σκέψη, υπομονή και συναισθηματική και γνωστική ευελιξία! Χρειάζεται ακόμη χιούμορ και χαρά, ευγνωμοσύνη για τα μικρά καθημερινά που δεν είναι δεδομένα, όσο κι αν το ξεχνάμε!

Οι γονείς γίνονται θετικά πρότυπα για τα παιδιά τους, κυρίως μέσα από τη συμπεριφορά τους και όχι από τα λόγια τους. Χρειάζεται λοιπόν να παρέχουν ασφαλή και σταθερά όρια, μέσα στα οποία τα παιδιά θα μπορούν να εξερευνήσουν τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους. Είναι σημαντικό να καλλιεργούν την αξία της συμπόνοιας, της ευγνωμοσύνης, της συνεργασίας και της φροντίδας για τους άλλους.

Θεμελιώδες είναι ακόμη να μπορούν οι ίδιοι να διαχειρίζονται το άγχος τους, να έχουν αίσθηση επάρκειας και αυτοεκτίμηση, καθώς και να επιλύουν τις συγκρούσεις τους με δημιουργικό τρόπο. Πρέπει, τέλος, να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στη σκληρότητα και στον υπερπροστατευτισμό, καθώς και τα δύο ματαιώνουν τα παιδιά και τα καθιστούν αδύναμα και ευάλωτα.

Κυρίως όμως, για να αγγίξουν οι γονείς την τέχνη της ζωής και να απολαύσουν το υπέροχο ταξίδι της γονεικότητας, θα πρέπει να στραφούν σε μια ουσιαστική σύνδεση με το παιδί τους αλλά και με τον εαυτό τους.

Όπως αναφέρει και το ποίημα της Diana Loomans που περιέλαβα στο βιβλίο μου, «…Θα νοιαζόμουν να ξέρω λιγότερα,

και θα ήξερα να νοιάζομαι περισσότερο.

Θα έκανα περισσότερες πεζοπορίες,

και θα πετούσα περισσότερους χαρταετούς.

Θα σταματούσα να το παίζω σοβαρή,

και θα έπαιζα στα σοβαρά.»

Η όμορφη ζωή χρειάζεται παιχνίδι, αληθινή σύνδεση, νοιάξιμο και ενσυναίσθηση!

Υπήρξε κάποια αντίδραση παιδιού ή και γονιού που διάβασε το βιβλίο και σας έκανε μεγάλη εντύπωση και αν υπήρξε, ποια ήταν αυτή;

Από τις βιωματικές παρουσιάσεις του βιβλίου, οι οποίες γίνονται μέσω παιχνιδιού, επικοινωνίας και επαφής με τα έργα τέχνης, έχω ζήσει πολύ όμορφες εμπειρίες! Νιώθω τυχερή για αυτό το μοίρασμα στιγμών και συναισθημάτων! Θυμάμαι ξεχωριστά τα λόγια αγάπης τόσο από παιδιά όσο και από τους γονείς τους! Χαίρομαι ιδιαίτερα όταν οι γονείς μού λένε συχνά πόσο απελευθερωτικό ήταν που άφησαν τους εαυτούς τους να χαρούν κι εκείνοι σαν παιδιά, δημιουργώντας μαζί με τα παιδιά τους! Απενεχοποιώντας το ταξίδι της γονεϊκότητας και απλά απολαμβάνοντας κάθε στιγμή!

Μου αρέσει επίσης πολύ να ακούω τις απαντήσεις των παιδιών για τις δυνάμεις τους. Στη βιωματική δραστηριότητα «Ποιες είναι οι δικές σου σούπερ δυνάμεις;» ακούς υπέροχα πράγματα: κάποια παιδιά παίρνουν δύναμη από τους γονείς τους, από υπέροχες γιαγιάδες και παππούδες, από τους φίλους τους ή τους δασκάλους τους. Παίρνουν όμως και δύναμη από τα ζωάκια τους, τον ήλιο που λάμπει κάθε πρωί, τα λουλούδια που ανθίζουν γύρω τους…και υπενθυμίζει σε εμάς τους «μεγάλους» πόσο σημαντικό τελικά να δίνουμε αξία στα μικροπράγματα γύρω μας, παρατηρώντας τα και απολαμβάνοντάς τα!

Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι γονείς σήμερα και ποια τα παιδιά;

Καθημερινά στο γραφείο μου συναντώ γονείς οι οποίοι ματαιώνονται από τις καθημερινές δυσκολίες στη ζωή τους,  νιώθουν αδύναμοι να προσαρμοστούν σε νέες συνθήκες και αποδιοργανώνονται από το άγχος τους. Γονείς multi-tasking, όπως λίγο πολύ όλοι μας πια, που τρέχουν για να προλάβουν τα πάντα, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν ουσιαστικά, να φροντιστούν, να αποδεχτούν τα «δύσκολα» συναισθήματά τους, να γαληνέψουν και να απολαύσουν το σύντομο και μοναδικό ταξίδι της γονεϊκότητας.

Αντίστοιχα, βλέπω παιδιά αγχωμένα, που καταπλακώνονται από το ασφυκτικό πρόγραμμά τους και δεν έχουν σχεδόν καθόλου χρόνο για ελεύθερο παιχνίδι, χαρά, εξερεύνηση του εαυτού τους και του περιβάλλοντος γύρω τους. Στην ουσία βλέπω παιδιά που ακολουθούν περίπου το ίδιο μοτίβο συμπεριφοράς με τους γονείς τους.  Οι οικογένειες είναι «συστήματα» όπως λέμε,  οπότε τα δυσλειτουργικά μοντέλα συμπεριφοράς και σκέψης με ένα μαγικό τρόπο μεταφέρονται και στα υπόλοιπα μέλη.

Έτσι, η ψυχική ανθεκτικότητα αναδεικνύεται ως εξαιρετικά σημαντική δεξιότητα, για μικρούς αλλά και μεγάλους.

Όπως γράφω όμως και στο βιβλίο μου, η τέχνη της ζωής μαθαίνεται! Μέσα από σχέσεις αγάπης και φροντίδας, ειλικρινή επικοινωνία και ενσυναίσθηση κάνουμε πολύ σημαντικά βήματα προς την αυτοβελτίωση! Ελπίζω αυτό το βιβλίο να βοηθήσει πολλούς γονείς να έρθουν πιο κοντά στον πιο όμορφο εαυτό τους και να εξελιχθούν μαζί με το παιδί τους!