Ο Κωστής Καλλιβρετάκης μας μιλάει για τη «Βενέμπρα»

«Βενέμπρα» | ένα έργο για φωνή, βιόλα και κιθάρα

Η ηθοποιός Κλεοπάτρα Μάρκου, ο βιολίστας Μιχάλης Καταχανάς και ο κιθαρίστας Βασίλης Τζαβάρας συμπράττουν με τον Κωστή Καλλιβρετάκη προσεγγίζοντας τους μύθους των γυναικών που με τη φωνή και τα τραγούδια τους έσπερναν (ή προέβλεπαν;) το θάνατο. Αφετηρία, το διήγημα του Χρυσόστομου Τσαπραῒλη «Γυναίκες που τραγουδούν αποχαιρετισμούς».

Η Βενέμπρα είναι μια γυναίκα που απλώνει με τη φωνή της παράδοξες μελωδίες και σκοπούς γλυκούς, μα συνάμα θανατερούς.Γεννημένη μέσα στην δίνη ενός πολέμου, κατάφερε να επιβιώσει από αυτόν, στιγματισμένη όμως από την ανάσα του θανάτου, η σκιά του οποίου παρέμεινε ο μοναδικός πραγματικός της σύντροφος και  οικογένεια. Μια γυναίκα καταδικασμένη να μην βρίσκει πραγματική γαλήνη ανάμεσα στους ζωντανούς, όντας μια δυσαρμονική πλην γοητευτική παραφωνία για την ύπαρξή τους.

Η περφόρμανς «Βενέμπρα», ένα έργο για φωνή, βιόλα και κιθάρα, εμπνέεται από το διήγημα «Γυναίκες που τραγουδούν αποχαιρετισμούς» του Χρυσόστομου Τσαπραῒλη, το οποίο βρίσκεται στη συλλογή με διηγήματα του ίδιου και χαρακτικά του Φώτη Βάρθη “Γυναίκες που επιστρέφουν” (εκδόσεις Αντίποδες, 2020). Κοινή αφετηρία και των δύο δημιουργών αποτελούν εννέα παραλογές της δημοτικής παράδοσης, εννέα πρόσωπα γυναικών που βρίσκονται σε οδυνηρές καταστάσεις, απειλητικές και απόκοσμες δημιουργώντας «μια νέα αφήγηση του πόνου των γυναικών που υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν». Έτσι και η ιδέα για το αρχικό διήγημα προήλθε από την παραλογή της Προποντίδας «Κοράσιν ετραγούδαγε» και από την μυθολογική αχλή γυναικών που το τραγούδι τους είναι θανάσιμο (Σειρήνες, Banshees).

Η «Βενέμπρα» έρχεται να προσδώσει στο αρχικό διήγημα ήχο και πνοή μέσα από τρία όργανα (φωνή, κιθάρα, βιόλα) και μουσικούς αυτοσχεδιασμούς που άλλοτε συμπορεύονται και άλλοτε συγκρούονται με τις λέξεις, πότε τις εγκαταλείπουν, πότε τις επιτρέπουν να επανακάμψουν και πότε τις μεταμορφώνουν σε τραγούδια-είτε πιο σαφή κι ευδιάκριτα, είτε σαν μνήμες θολές και απόηχους σβησμένους. Ένα τοπίο ήχων από χορδές, ανθρώπινες και μη, που πάλλονται αποζητώντας να αποτινάξουν από πάνω τους την ταυτότητα του οιωνού αποκαλύπτοντας τα μύχια και ανείπωτα, ξορκίζοντας την προδιαγεγραμμένη μοίρα.

Ο σκηνοθέτης της παράστασης Κωστής Καλλιβρετάκης μας μιλάει για τη «Βενέμπρα».

Τι αποτέλεσε την έμπνευση για τη δημιουργία της παράστασης «Βενέμπρα, ένα έργο για φωνή, βιόλα και κιθάρα»;

Η παράσταση είναι εμπνευσμένη από το διήγημα «Γυναίκες που τραγουδούν αποχαιρετισμούς» του Χρυσόστομου Τσαπραΐλη

Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ‘Βενέμπρα’ δεν είναι μόνο μια ξεχωριστή ιστορία αλλά πολλές ιστορίες εμπνευσμένες και ενσωματωμένες σε μια;

Σε όλη την ελληνική επικράτεια αλλά και σε όλο τον κόσμο υπάρχουν μύθοι με πλάσματα που προξενούν κακό, νεράιδες, μάγισσες, δηλητηριάστρες, πλάσματα συνήθως γυναικείας φύσης κάτι το οποίο δεν είναι ανεξάρτητο από τις πατριαρχικές κοινωνίες. Δηλαδή από τη θρησκεία ξεκινώντας και ψάχνοντας ακόμα πιο πίσω στις προλήψεις και τα έθιμα, για όλα φταίει η γυναικεία φύση. Είναι αυτή που παρασύρει, αυτή που σαγηνεύει, αυτή που είναι συνυφασμένη με την αμαρτία, αυτή που πρέπει να θυσιαστεί και να πεθάνει ή να επιφέρει θάνατο. Βέβαια ταυτίζεται και με τη γέννα αλλά μην ξεχνάμε πως μέχρι πρόσφατα πολλοί θεωρούσαν πως η γυναίκα είναι απλά το χώμα που φυτεύεται ο σπόρος και πως ο άνδρας έσπερνε παιδιά, για αυτό και του ανήκαν. Οπότε μπορούμε κάλλιστα να θεωρήσουμε πως η Βενέμπρα επικεντρώνει στο πρόσωπό της όλες τις προκαταλήψεις και ταυτόχρονα τις διαλύει και τις σκορπά μέσα από τις μελωδίες που λειτουργούν σαν πληγές αλλά και σαν λύτρωση απέναντι σε αυτό που τις γέννησε: τον πόλεμο και τον κύκλο της βίας.

Το τραγούδι της Βενέμπρας τι περιλαμβάνει και σε ποιον απευθύνεται;

Η Βενέμπρα δεν τραγουδά μόνο ένα συγκεκριμένο κομμάτι-απλώνει με τη φωνή της παράδοξες μελωδίες και σκοπούς γλυκούς, μα συνάμα θανατερούς. Ούσα γεννημένη μέσα στη δίνη ενός πολέμου και στιγματισμένη από την ανάσα του θανάτου, είναι καταδικασμένη να σκορπά είτε από αδυναμία είτε από οργή και εκδίκηση τους ήχους της «Αποκάλυψης», επί δικαίων και αδίκων-όποιον βρεθεί στο διάβα της. Μια μυθική «Σειρήνα» που δεν βρίσκει ποτέ πραγματική γαλήνη. Ποτέ δεν θα μάθουμε αν τελικά το «τραγούδι» αυτής της γυναίκας είναι προπομπός της δυστυχίας ή η δυστυχία απλά υπάρχει εκεί κι αυτή απλά ως πιο ευαίσθητο πλάσμα την αντιλαμβάνεται και τη μετουσιώνει σε τραγούδι/τέχνη.

Η ‘Βενέμπρα’ συνομιλεί με την παράδοση και ποια στοιχεία της φέρει;

Η ιδέα για το αρχικό διήγημα προήλθε από την παραλογή της Προποντίδας «Κοράσιν ετραγούδαγε» και από την μυθολογική αχλή γυναικών που το τραγούδι τους είναι θανάσιμο (Σειρήνες, Banshees), το οποίο βρίσκεται στη συλλογή με διηγήματα του ίδιου και χαρακτικά του Φώτη Βάρθη «Γυναίκες που επιστρέφουν» (εκδόσεις Αντίποδες, 2020). Κοινή αφετηρία και των δύο δημιουργών αποτελούν εννέα παραλογές της δημοτικής παράδοσης, εννέα πρόσωπα γυναικών που βρίσκονται σε οδυνηρές καταστάσεις, απειλητικές και απόκοσμες δημιουργώντας «μια νέα αφήγηση του πόνου των γυναικών που υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν».

Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν να ενσωματωθεί η μουσική σε ένα έργο εμπνευσμένο από μια συλλογή διηγημάτων;

Προχωρήσαμε βήμα – βήμα, προσπαθώντας να συμπληρώσουμε αισθητικά/διαισθητικά το σύμπαν του αρχικού διηγήματος, με τρία διαφορετικά όργανα, φωνή, βιόλα, κιθάρα – ένα πάντρεμα χορδών, «ανθρώπινων και μη».
Η δυσκολία που αντιμετωπίσαμε ήταν περισσότερο σε ποιο υλικό να καταλήξουμε μέσα από την πληθώρα των τραγουδιών αλλά και των αυτοσχεδιασμών που έγιναν στην πρόβα. Στην πραγματικότητα η τελική επιλογή διαμορφώθηκε αυστηρά από τη δραματουργία του ίδιου του διηγήματος και την ανάγκη να φωτιστούν φανερά σημεία ή σκοτεινές πτυχές του.

Η μουσική ποιο ρόλο επιτελεί στην εξέλιξη της πλοκής;

Η μουσική της παράστασης χτίζεται πάνω σε ηχοτοπία «παράδοξα», αλλά και τραγούδια διαφόρων καταγωγών σαν «αποχαιρετισμοί» – γιατί άλλωστε το διήγημα αποπνέει ταξίδια, θάλασσες, χώρες μακρινές – με νότες και λέξεις που πότε συμπράττουν, πότε αλλοιώνονται ή αντιμάχονται και πότε μεταμορφώνονται σε διακριτά τραγούδια ή απόηχους που σβήνουν. Ένα σύμπαν που συνομιλεί με το κοινό όχι απαραίτητα μέσα από έναν λογικοφανή δρόμο αλλά και μέσω του ενστίκτου, της παραίσθησης και εν τέλει ενός από κοινού τελετουργικού.

Για ποιο λόγο επιλέχθηκαν αποκλειστικά η κιθάρα και η βιόλα να συνοδεύσουν την περφόρμανς αυτή;

Εδώ πρέπει να πούμε πως η εξ ορισμού συνεργασία με τον Μιχάλη Καταχανά και τον Βασίλη Τζαβάρα οδήγησαν αναπόφευκτα στη χρήση των μουσικών οργάνων, τα οποία οι δύο εξαιρετικοί μουσικοί εξελίσσουν όλη τους τη ζωή μέσω μιας πλούσιας εργογραφίας. Επιπρόσθετα ο Βασίλης ανακατεύει μαζί με την κιθάρα και λούπες, δημιουργώντας ακόμα πιο απόκοσμα τοπία.

Κατά πόσο θα ήταν δυνατό να συνδέσουμε τη ‘Βενέμπρα’ με μια σύγχρονη γυναίκα;

Παρότι οι τελευταίες δεκαετίες τείνουν να χαρακτηρίζονται από ένα θεωρητικά προοδευτικό πνεύμα, οι ουσιαστικές θετικές αλλαγές όσον αφορά την προβληματική αντιμετώπιση των γυναικών είναι πολύ λιγότερες απ’ όσο είθισται να νομίζουμε ενώ η επικαιρότητα των τελευταίων ετών δείχνει μια βαθιά υποτροπή της κατάστασης με πλήθος από κακοποιήσεις και γυναικοκτονίες. Πλέον βλέπουμε να απειλούνται κεκτημένα ετών, όπως το αυτονόητο δικαίωμα στην άμβλωση, ενώ καταπίεση, υποτίμηση, δομικές ανισότητες υπάρχουν ακόμη και είναι τόσο βαθιά εγγεγραμμένες που φαντάζουν αόρατες στην πλειοψηφία.
Είναι προφανές πως οι τραγικοί γυναικείοι μύθοι συντονίζονται αβίαστα με το παρόν, γιατί οδύνη και θάνατος δεν εγκατέλειψαν ποτέ τις γυναίκες· ίσα ίσα, οι έννοιες αυτές αποτελούν παντιέρα της κυρίαρχης πατριαρχίας και διατρέχουν τους έμφυλους ρόλους στους οποίους οι γυναίκες αναγκάζονται να ταιριάξουν τις υπάρξεις τους. Έτσι, οι μύθοι όχι μονάχα συνομιλούν με το παρόν, αλλά μπορούν να λειτουργήσουν ως όχημα για ανάδειξη των κακώς κειμένων, ευαισθητοποίηση και εν τέλει ριζοσπαστικοποίηση.

Όλες οι πληροφορίες για την παράσταση βρίσκονται εδώ