80 χρόνια από την Απελευθέρωση του Άουσβιτς από τον Κόκκινο Στρατό | Τριήμερο Κινηματογραφικό Αφιέρωμα
Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) έχει ανακηρύξει τη 27η Ιανουαρίου, ως τη Διεθνή Ημέρα μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος από το ναζιστικό καθεστώς κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στις 27 Ιανουαρίου του 1945 ο Κόκκινος Στρατός απελευθερώνει το Άουσβιτς. Το σπουδαίο αυτό γεγονός τράβηξε το πέπλο για να αποκαλύψει στην ολότητά του το πιο συστηματικό, μεθοδευμένο, μαζικό έγκλημα που διαπράχθηκε στη σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας, το έγκλημα των εγκλημάτων, το Ολοκαύτωμα των έξι εκατομμυρίων Εβραίων, καθώς και η εξόντωση πεντακοσίων χιλιάδων Ρομά και Σίντι, αλλά και εκατοντάδων χιλιάδων ανάπηρων, ομοφυλόφιλων, σοσιαλιστών, αναρχικών, κομμουνιστών και άλλων επονομαζόμενων «αντικοινωνικών στοιχείων». Ήταν μια από τις τελευταίες πράξεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά όσα έφερε στην επιφάνεια αποτελούν ακόμη και σήμερα τη μεγαλύτερη απόδειξη ότι η θηριωδία των ναζί και των συνεργατών τους είναι κάτι που, πάση θυσία, δεν πρέπει ποτέ να επαναληφθεί. Και για να μην επαναληφθεί οφείλει, πρωτίστως, ποτέ να μην ξεχαστεί. Η 27η Γενάρη, λοιπόν, είναι η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα εκατομμύρια θύματα του Ολοκαυτώματος.
«Ο κάθε άνθρωπος, που αγαπά την ελευθερία,
χρωστάει τόσα στον Κόκκινο Στρατό,
που δε θα μπορούσε να τα ξεπληρώσει ποτέ,
με ό,τι κι αν έκανε»
- Έρνεστ Χέμινγουεϊ
ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΠΡΟΒΛΗΘΟΥΝ:
- MAUTHAUSEN των Παναγιώτη Κουντουρά και Αρίσταρχου Παπαδανιήλ ΔΕΥΤΕΡΑ -ΤΡΙΤΗ--ΤΕΤΑΡΤΗ στις 20.45
- Ο ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΣΑΟΥΛ του ΛΑΖΛΟ ΛΕΖΕΣ | ΔΕΥΤΕΡΑ -ΤΡΙΤΗ--ΤΕΤΑΡΤΗ στις 22.15
- ΝΥΧΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΧΝΙΑ του ΑΛΕΝ ΡΕΝΕ | ΔΕΥΤΕΡΑ στις 24.00
- TO ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ της WANDA JAKUDOWSKA (1948) | ΤΡΙΤΗ στις 24.00
- «STARS, Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΕΝΟΣ ΛΑΟΥ» του ΚΟΝΡΑΝΤ ΒΟΛΦ, (1959) | ΤΕΤΑΡΤΗ στις 24.00
ΣΥΝΟΨΕΙΣ ΤΑΙΝΙΩΝ
MAUTHAUSEN (91’, 2023) ΔΕΥΤΕΡΑ -ΤΡΙΤΗ--ΤΕΤΑΡΤΗ στις 20.45
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Ποίηση-Αδημοσίευτο κείμενο: Ιάκωβος Καμπανέλλης
Σύλληψη-Έρευνα-Σενάριο: Αρίσταρχος Παπαδανιήλ
Ερμηνεία-Αφήγηση: Αρίσταρχος Παπαδανιήλ,
Βιολοντσέλο-Ενορχήστρωση: Άρης Ζέρβας
To πλέον προσωπικό κινηματογραφικό σενάριο του επιζήσαντα του στρατοπέδου συγκέντρωσης και εξόντωσης Μαουτχάουζεν, γενάρχη του νεοελληνικού μεταπολεμικού θεάτρου και ακαδημαϊκού Ιάκωβου Καμπανέλλη (Στέλλα, Ο Δράκος, Κορίτσια στον Ήλιο), και ένα ανεκπλήρωτο όραμά του, που 35 χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη (1988) έλαβε την τελική του μορφή, στον τόπο όπου μαρτυρικά βιώθηκε, αλλά και εμπνευσμένα συνελήφθη.
Το αδημοσίευτο κείμενο του Ι. Καμπανέλλη, «Οδοιπορικό Μαουτχάουζεν – Μάιος 1988» -που παραχωρήθηκε από την κόρη του, Κατερίνα Καμπανέλλη– γράφτηκε τον Μάιο του 1988 κατά τη διάρκεια της επίσκεψης και ιστορικής συναυλίας στο Μαουτχάουζεν, στο πλαίσιο της Διεθνούς Επετείου Μνήμης Απελευθέρωσης 1988 και «ζωντανεύει» στο φυσικό του περιβάλλον -το Mauthausen Memorial της Αυστρίας το 2022- για πρώτη φορά.
Ένα μεγάλου μήκους ποιητικό ντοκιμαντέρ και ιδιότυπο μιούζικαλ, που παρουσιάζει τη νέα προσέγγιση στην Καντάτα Μαουτχάουζεν σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και ποίηση Ιάκωβου Καμπανέλλη ερμηνευμένη από τον Αρίσταρχο Παπαδανιήλ (φωνή) και τον Άρη Ζέρβα (βιολοντσέλο), η οποία κυκλοφόρησε με την άδεια του κορυφαίου Έλληνα συνθέτη και πολιτικού ακτιβιστή Μίκη Θεοδωράκη (Ζορμπάς, Ζ, Σέρπικο) ένα μόλις μήνα πριν αναχωρήσει οριστικά για τη «Γειτονιά των Αγγέλων» με ένα κύκνειο «Άσμα Ασμάτων».
Το οπτικοακουστικό έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών από πόρους του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Mέλλον.
Ο ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΣΑΟΥΛ (107’, 2015 ) ΔΕΥΤΕΡΑ-ΤΡΙΤΗ-ΤΕΤΑΡΤΗ στις 22.15
Σκηνοθεσία: Λάζλο Νέμες
Πρωταγωνιστούν: Γκέζα Ρόχινγκ, Λεβέντε Μολνάρ, Ουρς Ρεχν
Οκτώβριος 1944, Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Ο Σαούλ Αουσλόντερ είναι Ούγγρος, μέλος της Sonderkommando, της ομάδας των Εβραίων κρατουμένων η οποία έχει απομονωθεί από το στρατόπεδο και είναι αναγκασμένη να βοηθά τους ναζί στον μηχανισμό των μεγάλης κλίμακας εκτελέσεων. Ενώ δουλεύει σε ένα από τα κρεματόρια, ο Σαούλ ανακαλύπτει το πτώμα ενός αγοριού το οποίο θεωρεί ότι είναι παιδί του. Ενώ η Sonderkommando σχεδιάζει εξέγερση, ο Σαούλ αποφασίζει να φέρει εις πέρας μια αδύνατη αποστολή: να σώσει το σώμα του παιδιού από τις φλόγες, να βρει έναν ραβίνο να απαγγείλει την νεκρώσιμη ακολουθία και να θάψει το αγόρι όπως πρέπει και να το φροντίσει παιδί όπως δεν το φρόντισε ποτέ όταν ήταν εν ζωή.
Οι πυρετώδεις προσπάθειες του Σαούλ να θάψει το αγόρι είναι πράξη αντίστασης.
Αφού δεν μπόρεσε να προστατεύσει το παιδί στη ζωή θέλει να το προστατέψει στο θάνατο. Να του δώσει την αξιοπρέπεια που δεν έχουν οι εκτελεστές του. Παλεύει να κρατήσει ένα κομμάτι ανθρωπιάς μέσα του, αυτό που δεν μπόρεσαν να του αφαιρέσουν.
Είναι πραγματικά συγκλονιστική η αφοσίωσή του, ενώ γύρω του όλα καταρρέουν. Φαίνεται παράλογη η προσπάθεια του ιδιαίτερα όταν διακινδυνεύει, σίγουρα όμως είναι πιο λογική από τη σαδιστική και σκληρή συμπεριφορά που δείχνουν κάποιοι συγκρατούμενοι που ορίστηκαν από τους Γερμανούς ως αρχηγοί, στους υπόλοιπους κρατούμενους.
Είναι γνωστό ότι στα ολοκληρωτικά καθεστώτα ειναι πάγια τακτική το «διαίρει και βασίλευε» και να χρησιμοποιούν το «μαστίγιο και το καρότο» δίνοντας ψεύτικες ελπίδες και προνόμια σε αυτούς που καταπιέζουν, για να στραφούν ο ένας ενάντια στον άλλον.
Βλέποντας την ταινία ίσως είναι ο πιο βιωματικός τρόπος να δούμε, στην πραγματική της διάσταση, την ιστορία μας και να κατανοήσουμε την αναγκαιότητα να πολεμήσουμε τον ολοκληρωτισμό σε όποια μορφή και αν τον συναντήσουμε.
Γιατί όσο δύσκολο και δυσάρεστο μας είναι να βλέπουμε την αλήθεια, δεν είναι τίποτα μπροστά στο τίμημα που έχουμε να πληρώσουμε εάν παραδώσουμε την ελευθερία μας και μάλιστα σε αυτούς με τα χειρότερα ένστικτα.
ΝΥΧΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΧΝΙΑ (32’, 1956) ΔΕΥΤΕΡΑ στις 24.00
Σκηνοθεσία: Alain Resnais
Σενάριο: Jean Cayrol
Παίζουν: Michel Bouquet, Reinhard Heydrich, Heinrich Himmler
Ο Αλέν Ρενέ γυρίζει το Night and Fog (1955), δέκα χρόνια μετά της απελευθέρωση των –τελευταίων επιβιωσάντων- κρατουμένων από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί, και στοχάζεται κινηματογραφικά πάνω στη σχέση παρελθόντος και παρόντος, διαρρηγνύει την γραμμική αντίληψη του χρόνου της Ιστορίας και ανατρέπει τον συνήθη ρόλο του ντοκιμαντέρ.
Το φιλμ δεν θέλει να μας υπενθυμίσει ένα φρικτό γεγονός, δεν θέλει να τακτοποιήσει χρονικά τα ιστορικά γεγονότα και να τα συνδέσει ως διαδοχή αιτίου και αποτελέσματος (για να μας εξηγήσει τι συνέβη, πώς και γιατί), δεν μας ζητά απλώς «να μην ξεχάσουμε» για «να μην ξανασυμβεί».
Στόχος του είναι να διαταράξει την δεδομένη αντίληψη του χρόνου, να μας αποξενώσει από αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε και να μας δείξει την σχετικότητα των πραγμάτων: δεν είμαστε μια αναγκαιότητα του παρελθόντος, αλλά μια μετατροπία της σύμπλεξης παρελθόντος και παρόντος, μια από τις δυνατές παραλλαγές της ιστορίας.
Τέσσερα χρόνια πριν από το «Χιροσίμα, Αγάπη Μου» και δέκα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την αποκάλυψη των τερατωδών «εργοστασίων» μαζικού αφανισμού των «εχθρών», ο Αλέν Ρενέ γυρίζει ένα σύντομο ποιητικό δοκίμιο-ντοκιμαντέρ και σε μόλις 31 λεπτά προσφέρει την πιο συνταρακτική και δημιουργική ταινία για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως.Με υποδειγματική οικονομία, πυκνότητα, συγκίνηση και νηφαλιότητα, με υψηλή αίσθηση χρέους προς την ανθρωπότητα αλλά και καλλιτεχνική ευρηματικότητα πλάθει ένα υπόδειγμα για το μέλλον. Πηγαίνοντας μπρος-πίσω στο χρόνο, με εναλλαγή χρώματος και ασπρόμαυρου και με τη διαπεραστική μουσική του Χανς Αϊσλερ, «χτίζει» τη φρίκη ως εκεί που δεν αντέχεται. Κι όμως το φιλμ δεν είναι οξύ, επιθετικό, ρητορικό. Ήρεμα, με «μαιευτική» απλότητα, με «τρομερή γλυκύτητα», ο Ρενέ δείχνει τα πράσινα λιβάδια που καλύπτουν (σχεδόν) τα απαίσια κατάλοιπα, κι ύστερα τη δαιμονιακή «χρήση» τους, ρυθμιστικά, «στακάτα».Ο σκηνοθέτης δεν θέλει να μας υπενθυμίσει ένα φρικτό γεγονός, δεν μας ζητά απλώς «να μην ξεχάσουμε» για «να μην ξανασυμβεί». Θέλει κυρίως να μας αναγκάσει να ξανασκεφτούμε αυτά τα φαινόμενα, όχι σαν παρελθόν, αλλά ως κάτι που ενυπάρχει στο παρόν, διατηρεί τη δυναμική του και ανά πάσα στιγμή, εμείς οι άνθρωποι, μπορεί να επιτρέψουμε να επαναληφθεί. Πόσο προφητικός!Η δύναμη του φιλμ εξασφαλίστηκε από τη χρήση κινηματογραφικών τεχνασμάτων. Πρώτο, τα συνεχή πισωγυρίσματα στο χώρο και στο χρόνο: σκηνές από το άδειο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο παρόν, εναλλάσσονται με σκηνές αρχείου που παρουσιάζουν τα όσα, φρικτά, συνέβαιναν στο παρελθόν στον ίδιο χώρο. Επίσης εικόνες των ερειπίων του Άουσβιτς συνοδεύονται με την παρουσίαση από τον αφηγητή της ιδεολογίας και της ιστορίας του Ναζισμού. Η αντίθεση μεταξύ εικόνας -που παρουσιάζει το παρόν- και ήχου- που αναφέρεται στο παρελθόν- μετατοπίζει συνεχώς την προσοχή και τη σκέψη μας από το παρόν στο παρελθόν, και αντίστροφα.Δεύτερο, η εναλλαγή ασπρόμαυρης και έγχρωμης κινηματογράφησης. Το σήμερα παρουσιάζεται έγχρωμο: έγχρωμες είναι εικόνες του ήρεμου και ανθισμένου, καθημερινού τοπίου γύρω από το Άουσβιτς την εποχή της κινηματογράφησης, ασπρόμαυρες οι εικόνες των φρικαλεοτήτων.Τρίτο η επιλογή του σκηνοθέτη να δείξει στην αρχή του φιλμ εικόνες από τα άδεια πλέον στρατόπεδα και μόνο στο τέλος, σε μια απίστευτη κορύφωση, να παρουσιάσει εικόνες από φυλακισμένους σε κατάσταση ζωντανών-νεκρών, σε συνδυασμό με την εξαιρετική αφήγηση του Jean Cayrol, Γάλλου ποιητή και φυλακισμένου στα στρατόπεδα, μετατρέπουν το ντοκιμαντέρ σε ένα μεγάλο ερωτηματικό για το σκοτεινό πρόσωπο του ανθρώπου, που μπορεί να μεταλλάσσεται σε τέρας, όταν αποδέχεται και υπηρετεί ρατσιστικές θεωρίες.
TO ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ (104’, 1947) ΤΡΙΤΗ στις 24.00
Σκηνοθεσία: Γουάντα Γιακουμπόφσκα
Σενάριο: Γουάντα Γιακουμπόφσκα, Bruno Baum
Πρωταγωνιστές: Αλεξάντρα Σλόνσκα, Huguette Faget,
Η Μάρτα Βάις , μια Πολωνή Εβραία, φτάνει με αυτοκίνητο μεταφοράς βοοειδών στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Εκεί, τραβά την προσοχή των φρουρών καθώς είναι πολύγλωσση και εργάζεται ως μεταφράστρια. Όταν ρωτάει για το εργοστάσιο στο στρατόπεδο, μια συγκρατούμενη της την ενημερώνει ότι είναι ένα κρεματόριο και ότι η υπόλοιπη οικογένειά της πιθανώς έχει δολοφονηθεί.
«Αυτή η ταινία προσφέρει μια τρομακτική σαν-σε-ντοκιμαντέρ απεικόνιση των
επεισοδίων της «ζωής» των γυναικών κρατουμένων στο στρατόπεδο,
συμπεριλαμβάνοντας πολλές Εβραίες γυναίκες και το εσωτερικό πνεύμα της
εξέγερσης της οποίας επικεφαλής υπήρξε μια Εβραία», έγραφε η εφημερίδα
Haaretz εκείνη την εποχή. Οι θηριωδίες του Άουσβιτς δεν ήταν ακόμη τότε γνωστές
σε όλη τους την εμβέλεια είτε στο Ισραήλ είτε στον υπόλοιπο κόσμο. Και με αυτή
την έννοια το «Τελευταίο Στάδιο» ήταν μπροστά από την εποχή του.
Εστιασμένη γύρω από την ιστορία μιας πραγματικής Εβραίας ηρωίδας, η πρώτη
ταινία που γυρίστηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα ήταν ένα πρωτοποριακό πείραμα
που φτιάχτηκε από γυναίκες. «Ως πρώην κρατούμενες, έκαναν τα πάντα με έναν
αυτόματο τρόπο. Ήταν τρομακτικό». Ofer Aderet, 15-09-2019.
«STARS, Η ΜΠΑΛΑΝΤΑ ΕΝΟΣ ΛΑΟΥ» (92’, 1959) ΤΕΤΑΡΤΗ στις 24.00
Σκηνοθεσία: Κόνραντ Βολφ
Σενάριο: Άνγκελ Βάγκενσταϊν
Παίζουν: Σάσα Κρουσάρσκα, Γιούργκεν Φρόριεπ, Έρικ Σ. Κλάιν
Ο τραγικός έρωτας ανάμεσα σε μια Ελληνοεβραία και έναν αξιωματικό των Ναζί,
συμβολίζοντας την ανθρώπινη αγνότητα η οποία νικιέται από το φασισμό και τις
φυλετικές προκαταλήψεις.
Ο σπουδαίος Γερμανός σκηνοθέτης, Konrad Wolf υπέγραψε το 1959 μια πολύ
σημαντική ταινία με τίτλο «Stars» ( Η μπαλάντα ενός λαού). Η ταινία
αναφερόταν στον έρωτα ενός υπαξιωματικού και μιας κρατούμενης ελληνοεβραίας.
Επρόκειτο αναμφισβήτητα για ένα ασυνήθιστο για εκείνη την εποχή θέμα. Τον
πρωταγωνιστικό ρόλο της κρατούμενης Ρουθ, ερμήνευσε μια πολύ νεαρή τότε Βουλγάρα
ηθοποιός, η Σάσα Κρουσάρσκα(Sasha Krusharska), σημαντική ηθοποιός του
μεταπολεμικού Βουλγαρικού κινηματογράφου. Τον ρόλο του Γερμανού υπαξιωματικού
Βάλτερ, ερμήνευσε ο Jürgen Frohriep, ένας εξαιρετικά δημοφιλής ηθοποιός στη
Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας(ΛΔΓ).
«Οι οπαδοί του ναζισμού έχασαν τον πόλεμο, ο ναζισμός όμως επέζησε. Κυρίως γιατί αιώνιες κοινωνικές πληγές αφέθηκαν αθεράπευτες. Ο Αδόλφος Χίτλερ ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων διάσπαρτων σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε χώρους εργασίας, σε γειτονιές, σε συντροφιές, σε οικογένειες. Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου.
Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι. Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι' αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στη Γερμανία, γι' αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί.
Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα στους χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμη και μέσα απ' το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι' αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκατάληπτη και δίκαιη προς όλους, μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε τον Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πια».
Κείμενο του Ανδρέα Ζενεδάκη δημοσιεύθηκε στον «Ημεροδρόμο» στις 27 Ιανουαρίου 2017
