Claude Lanzmann | Ο τελευταίος των αδίκων (2013)
Το Goethe-Institut Athen σε συνεργασία με το Ethnofest (Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας) σάς προσκαλεί σε ένα κινηματογραφικό πρόγραμμα αφιερωμένο στη μνήμη των Θυμάτων του Εθνικοσοσιαλισμού. Στις 25 Ιανουαρίου θα προβληθεί η ταινία Ο τελευταίος των αδίκων (2013) του Claude Lanzmann.
Ο τελευταίος των αδίκων (Le Dernier des injustes), Κλοντ Λανζμάν, Γαλλία/Αυστρία, 2013, 210'
(γερμανικά με ελληνικούς υπότιτλους)
Τo 1975, ο Κλοντ Λανζμάν είχε κάνει γυρίσματα στη Ρώμη, για την ταινία Shoah, με τον Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν, τον μοναδικό επιζήσαντα «Πρεσβύτερο» (Judenältester) και τελευταίο πρόεδρο του Εβραϊκού Συμβουλίου στο Γκέτο του Τερεζίενστατ, αλλά δεν χρησιμοποίησε ποτέ αυτές τις λήψεις. Μέχρι τώρα.
Η πολύωρη συνέντευξη με τον Μούρμελσταϊν θα υπερέβαινε τη σύλληψη της τανίας Shoah. Τώρα, ο Λανζμάν σκηνοθέτησε τις συνομιλίες με θέμα τον αμφιλεγόμενο ρόλο του Μούρμελσταϊν ως ηγετικής δύναμης, ρόλο που του επιβλήθηκε παρά τη θέλησή του, προσθέτοντας νέες λήψεις από τη Βιέννη, την Πολωνία, το Ισραήλ και το «γκέτο-βιτρίνα» Τερεζίενστατ.
Μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία το 1938, ο ραβίνος Μούρμελσταϊν, ως υψηλόβαθμος αξιωματούχος της ελεγχόμενης από τον Άντολφ Άιχμαν Εβραϊκής Κοινότητας της Βιέννης και ως «Πρεσβύτερος» του γκέτου Τερεζίενστατ, αγωνίστηκε επί επτά ολόκληρα χρόνια ενάντια στην εξόντωση. Ταυτόχρονα, βοήθησε 121.000 Εβραίους να μεταναστεύσουν.
Η ταινία αποκαλύπτει την ασυνήθιστη προσωπικότητα του Μούρμελσταϊν, την εντυπωσιακή του ευφυΐα, το ακλόνητο θάρρος και το γερό μνημονικό του. Ο εκπληκτικός αφηγητής διηγείται με τρόπο ειρωνικό, σαρκαστικό και ειλικρινή ιστορίες που καλύπτουν τρεις περιόδους, από το Νίσκο της Πολωνίας στο Τερεζίενστατ και από τη Βιέννη στη Ρώμη.
Claude Lanzmann
Ο Claude Lanzmann γεννήθηκε το 1925 στο Παρίσι. Το 1943, κι ενώ ήταν μαθητής Λυκείου, προσχώρησε στην Αντίσταση του Κλερμόν-Φεράν και έδρασε σε συνθήκες παρανομίας. Το 1947 έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο στη Φιλοσοφία. Το 1948-49 δίδαξε ως λέκτορας στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Από το 1952, μετά τη συνάντησή του με τον Jean-Paul Sartre και τη Simone de Beauvoir, υπήρξε μόνιμος συνεργάτης και αργότερα αρχισυντάκτης του θρυλικού πολιτικού-λογοτεχνικού περιοδικού Les Temps Modernes. Από το 1970 παρουσίασε τις πρώτες κινηματογραφικές δουλειές του και ξεκίνησε την πολιτική του δράση κατά της γαλλικής πολιτικής στην Αλγερία. Το καλοκαίρι του 1973 άρχισε να δουλεύει πάνω στην ταινία Shoah, την οποία ολοκλήρωσε το 1985 – δηλαδή 12 χρόνια αργότερα. Η ταινία έτυχε παγκόσμιας αναγνώρισης και αποτελεί γεγονός τόσο από κινηματογραφική όσο από ιστορική άποψη.
Ο Κλοντ Λανζμάν τιμήθηκε με πλήθος διακρίσεων, μεταξύ άλλων με το Médaille de la Résistance, παρασημοφορήθηκε ως Ταξιάρχης του Ordre National du Mérite (του Εθνικού Τάγματος της Αξίας), ως Ταξιάρχης της Légion d’Honneur (της Λεγεώνας της Τιμής) – της υψηλότερης τιμητικής διάκρισης στη Γαλλία που απονέμεται σε στρατιωτικούς και πολίτες για τις υπηρεσίας τους. Αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτωρ Φιλοσοφίας από το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, το Πανεπιστήμιο του Amsterdam, το Πανεπιστήμιο Adelphi της Νέας Υόρκης και της Ευρωπαϊκής Σχολής Μεταπτυχιακών Σπουδών στο Saas-Fee της Ελβετίας. Από το 1998 ήταν μέλος της Ακαδημίας των Τεχνών του Βερολίνου, στο Τμήμα της Τέχνης του Κινηματογράφου και των Μέσων. Το 2013 κυκλοφόρησε η ταινία του με τίτλο Le dernier des injustes [Ο τελευταίος των αδίκων], μια συνέντευξη-συνομιλία του Λανζμάν με τον ραβίνο Benjamin Murmelstein, τον τελευταίο πρόεδρο του Εβραϊκού Συμβουλίου του γκέτο του Theresienstadt. Την ίδια χρονιά ο σκηνοθέτης τιμήθηκε στο Φεστιβάλ του Βερολίνου με τη Χρυσή Άρκτο για το συνολικό του έργο. O Λανζμάν μίλησε διεξοδικά για τη δουλειά του στην ταινία Shoah στο ντοκιμαντέρ που κυκλοφόρησε το 2015 με τίτλο Claude Lanzmann: Spectres of the Shoah, το οποίο γύρισε ο Adam Benzine. Η αυτοβιογραφία του Λανζμάν με τίτλο Le lièvre de Patagonie [Ο Λαγός της Παταγονίας] κυκλοφόρησε το 2010. Ο Κλοντ Λανζμάν πέθανε στις 5 Ιουλίου 2018 στο Παρίσι σε ηλικία 92 ετών.
Αναφορές και σχόλια στον διεθνή Τύπο
«Η μαριονέτα κατάφερε να κινήσει τα νήματα». (Frankfurter Allgemeine Zeitung)
«Ένα μοναδικό ντοκουμέντο από πρώτο χέρι για τους ασφυκτικούς περιορισμούς και τα περιθώρια κινήσεων στο Ολοκαύτωμα, όπως και για τα μη επιδεχόμενα λύσης ηθικά διλήμματα που έπρεπε εντούτοις να επιλυθούν». (DIE WELT)
«Ο Τελευταίος των αδίκων προσεγγίζει επί περίπου τέσσερις ώρες μία αλήθεια στην οποία τίποτε δεν μπορεί να είναι άσπρο μαύρο». (Berliner Zeitung)
«Μια μοναδική μαρτυρία. Όχι μόνο επειδή ο Μούρμελσταϊν, με την απίστευτα ακριβή του μνήμη, μας βοηθά να ακονίσουμε εκ νέου τη ματιά μας σχετικά με τον Άντολφ Άιχμαν και να τον δούμε όχι ως τον “κοινότoπο κακό”, με την έννοια της Χάνα Άρεντ, αλλά ως έναν πωρωμένο, βίαιο εγκληματία, που θα πιάσει και το όπλο. Αλλά και επειδή αυτός ο εξαιρετικής ευφυΐας αυτόπτης μάρτυρας μιας εποχής με τον βαθύτατα περίπλοκο χαρακτήρα, ο οποίος ασκούσε μια “δύναμη μες στην αδυναμία”, μιλά για τον εαυτό του με αποστασιοποιημένη διαύγεια». (Tagesspiegel)
«Με τον Τελευταίο των αδίκων, ο Κλοντ Λανζμάν κατορθώνει να δημιουργήσει το πορτρέτο ενός άνδρα που διατήρησε την ακεραιότητά του όντας επί σειρά ετών αντιμέτωπος με ένα πιεστικό και άλυτο δίλημμα». (κινηματογραφικό περιοδικό RAY)
«Το προσωπικό ενδιαφέρον για τη γοητευτική προσωπικότητα του Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν αποτελεί τη βάση αυτής της ταινίας, η οποία στις γρήγορες και απλοϊκές κρίσεις για τον ίδιο απαντά με μια ενδελεχή έρευνα. Μια μελέτη για τις αβύσσους και τις απειροελάχιστες δυνατότητες ενός ανθρώπου που έγινε αξιωματούχος παρά τη θέλησή του». (Rainer Rother, καλλιτεχνικός διευθυντής της Γερμανικής Ταινιοθήκης)
«Ο Μούρμελσταϊν, ο οποίος, λόγω του ρόλου του ως συνδέσμου ανάμεσα στους ναζί και στους κρατούμενους των στρατοπέδων συγκέντρωσης, φάνταζε σε πολλούς ένα αμφιλεγόμενο, ίσως ακόμη και ύποπτο πρόσωπο, καταθέτει τη μαρτυρία του σε αυτή τη συζήτηση που έγινε σε μια ταράτσα της Ρώμης. Μαρτυρία, ενθύμηση και μνήμη, που διακρίνονται από εξαιρετικά σπάνια, ριζοσπαστική ειλικρίνεια, ακρίβεια, έλλειψη συναισθηματισμού και ανθρωπιά». (Viennale)
«Ο Κλοντ Λανζμάν είναι ένας ανελέητα ακριβής συνεντευξιαστής που δεν αφήνει να περάσουν εύκολες εξηγήσεις. Ο Μούρμελσταϊν, από την άλλη, είναι ένας εξαίρετος, ευφραδής αφηγητής, που ξετυλίγει μπροστά μας την προϊστορία της εξόντωσης των Εβραίων από τους ναζί με τα ομιχλώδη προπαγανδιστικά πραξικοπήματα, όπως το σχέδιο εκτοπισμού των Εβραίων της Πολωνίας στη Μαδαγασκάρη, και βάζει τα πράγματα στη θέση τους σε ό,τι αφορά τον μύθο του “απλού” γραφειοκράτη Άιχμαν». (Deutschlandradio)
«Το υστερόγραφο του Κλοντ Λανζμάν στην ταινία Shoah!» (New York Times)
«… ανυπέρβλητο ως προς την ιστορική του δριμύτητα και ηθική δύναμη».
(Die Presse)
«Ο Τελευταίος των αδίκων είναι κινηματογράφος στα καλύτερά του: ένα αιχμηρό και αποκαλυπτικό ντοκιμαντέρ του εξαιρετικού Γάλλου σκηνοθέτη Κλοντ Λανζμάν». (Times UK)
«Μια ταινία στοιχειωμένη από τις μνήμες, μια ταινία που στοιχειώνει τον θεατή. Η συναρπαστική συνέντευξη που πήρε ο Κλοντ Λανζμάν από τον “Πρεσβύτερο” του Εβραϊκού Συμβουλίου, ο οποίος διαπραγματευόταν με τον Άντολφ Άιχμαν, είναι μια λεπταίσθητη και οξυδερκής μελέτη για τη μη ενοχή των επιζώντων». (Guardian)
Η εκδήλωση πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ethnofest (Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου της Αθήνας).
